انواع قراردادهای عمرانی از لحاظ عوامل اجرایی (بر اساس ارتباط ارکان پروژه)
سه عامل اصلی درگیر در یک پروژه عمرانی، کارفرما، طراح و مجری هستند. این عوامل در کنار خود میتوانند واحدهای مدیریت طرح و مدیریت ساخت را نیز داشته باشند. عوامل اجرایی پروژه میتوانند به حالتهای مختلف در کنار یکدیگر قرار بگیرند. با حذف بعضی واحدها یا ادغام بعضی واحدها در هم، روشهای مختلف قراردادی شکل میگیرند. به عبارت دیگر در یک قرارداد عمرانی با ترکیب عوامل فوق روش های مختلف قراردی ایجاد میشود.
روش امانی (اجرای کار توسط کارفرما) در اجرای پروژهها
در صورتیکه کارفرما دارای افراد و پرسنل متخصص کافی و ماشین آلات مورد نیاز باشد میتواند با استخدام کارگر، انجام کار را راساً به عهده بگیرد. در اکثر کارهایی که دارای ابعاد گسترده ای نیستند، اجرای کار با این روش امکان پذیر است. همچینن این روش بیشتر در کار های بهسازی و نگهداری و نیز توسط ادارات محلی اجرایی از قبیل اداره راه، مسکن و شهرسازی و شهرداری ها انجام میپذیرد. در این حالت دیگر قرارداد عمرانی وجود نخواهد داشت و قراردادها صرفاً بین کارفرما و پرسنل خواهد بود.
در این حالت کارفرما به دلایل دیگری تشخیص میدهد که اجرای پروژه به صورت امانی، چه از نظر قیمت تمام شده و چه از نظر کیفیت کار، به صرفه تر است. گاهاً در بعضی از دستگاههای اجرایی به لحاظ نوع و ماهیت کار، تشکیلاتی برای اجرای امانی طرحها به وجود میآید. این تشکیلات تحت یک مدیریت مجزا و به صورت یک واحد مستقل کار خود را انجام میدهد. ولی در کل این واحد زیر نظر مدیر مسئول دستگاه اجرایی نسبت به اجرای پروژهها به صورت امانی اقدام مینماید.
از معایب عمده این روش عدم وجود انگیزه درشرکتهای دولتی و مجموعه کارفرما است که در کشور ما عمدتاً بدنه دولت است. در نتیجه برخلاف انتظار، قیمت تمام شده این پروژهها عموماً کمتر از حالتهای دیگر نمیشود. همچنین سرعت کار افت میکند و اطمینانی از کیفیت بهتر در مراحل مختلف پروژه وجود ندارد. اصولاً باید اجرای کار امانی بین ۱۰ تا ۱۵ درصد از لحاظ قیمت ارزانتر تمام شود. این مقدار همان مبلغی است که پیمانکار به عنوان سود در دیگر روشها برای خود در نظر میگیرد. اما تجربه نشان داده که بجز در مواردی اندک، کار امانی از کار پیمانی گرانتر تمام میشود.
از دیگر مشکلات این روش تراکم فعالیتهای طراحی، اجرا و مدیریت در مجموعه کارفرماست. به همین دلیل این روش معمولاً در پروژههای کوچک مورد استفاده قرار میگیرد.
روش سه عاملی (کارفرما، مشاور و پیمانکار) در قرارداد عمرانی
در روش متعارف اجرای پروژه، کارفرما از طریق قرارداد های جداگانه ( با مشاور و پیمانکار اجرایی) پروژه را به اجرا می گذارد. ابتدا طراحی کامل میشود و سپس ساخت پروژه از طریق مناقصه به یک یا چند سازنده (پیمانکار) واگذار میشود. در این روش، مسئولیت ریسک هماهنگی بین طراحی، ساخت و راه اندازی به عهده کارفرماست.
در این روش، قرارداد عمرانی با یک پیمانکار جهت اجرای کامل پروژه منعقد میشود. هر چند خود پیمانکار مجاز است که پیمانکاران جزء را به کار بگیرد. در این روش کارفرما میتواند پروژه را به زیر پروژهها تقسیم نموده و هر قسمت را به یک پیمانکار با یک قرارد مجزا واگذار مینماید.
مشلات و پیامدهایی که با انتخاب این روش در پروژه پیش خواهد آمد به شرح زیر است.
- افزایش دخالت کارفرما در مرحله اجرای پروژه با هدف مدیریت بر هزینه و زمان.
- پیچیدگی قسمتهای مختلف پروژه و لزوم تفکیک قسمتهای مختلف کار و واگذاری هر یک به پیمانکار متخصص.
در مجموع مشخص بودن اجزاء پروژه در هنگام انتخاب پیمانکار در روش سه عاملی از جمله نقاط قوت این نوع قراردادهاست. درحقیقت پیمانکار با شفافیت بیشتری ابعاد مختلف پروژه را بررسی میکند و شناخت دقیقی نسبت به پروژه خواهد داشت.
این در حالی است که از معایب این روش تفاوت در نوع نگرش طراح و مجری است. مجری (پیمانکار) درگیر مسائل طراحی نیست و از طرفی طراح (مشاور) نیز به مشکلات اجرایی توجهی نمیکند. عدم همسونگری این دو عامل، تامین اهداف پروژه و کارفرما را مورد تهدید قرار میدهد. برای مطالعه دقیق تر در این مورد به بخش مشروح روش سه عاملی (کارفرما، مشاور و پیمانکار) در قرارداد عمرانی مراجعه کنید.
روش عامل چهارم در قرارداد عمرانی
این روش دارای دو شکل کلی مدیرت طرح (MC) و مدیریت پیمان (CM) است. روش مدیرت اجرا (بکارگیری مدیر طرح)، نوعی سیستم متعارف است که در آن کارفرما منبع کارا و با تجربه دیگری را نیز به منظور هماهنگی بین طراحی، ساخت، مدیریت و کنترل پروژه به خدمت میگیرید. بدین ترتیب میزان مسئولیت و ریسک خود را کاهش میدهد.
این روش به انواع مختلف قابل اجرا است. در نوع اول میتوان انجام کلیه فعالیتهای پروژه اعم از طراحی و اجرا را به مدیر طرح واگذار کرد. در این حالت تمامی هزینه ها به عهده کارفرما بوده و صرفاً مدیریت با عامل چهارم خواهد بود. در ایران این تیپ از قرارداد عمرانی را بیشتر در بخش خصوصی میتوان یافت. بعضاً اتفاق میافتد که ساخت بخشی از ابنیه و یا تاسیسات نیازی به دانش فنی جهت طراحی و تجربه اجرایی جهت ساخت ندارند، در این حالت مقرون به صرفه تر است که کارفرمایان بخش خصوصی، این نوع عملیات را به مدیر طرح واگذار کنند.
در نوع دوم، مدیریت تنها در بخش اجرا دیده میشود و حضور مشاور در زمینه طراحی و نظارت همچنان باقی است.
نحوه برخورد قانون با این روش (پیمان مدیریت) در قالب مصوبه شماره ۳۷۰۴-۱۸۴۶/۵-۱ مورخ ۱۳۶۱/۱۱/۱۳ هیئت وزیران است. این مصوبه توسط سازمان برنامه و بودجه وقت پیشنهاد شده است.
در این مصوبه سه شرط برای ارجاع کار به روش پیمان مدیریت در نظر گرفته شده است.
- کارهای ناتمام که ۸۵ درصد و یا بیشتر از مبلغ پیمان آن انجام شده
- تاخیر به علت تخلفات پیمانکار منطبق با یک یا چند مورد از موارد مشخص شده در ماه ۴۶ شرایط عمومی پیمانکاری های عمومی اعلام مورد یا موارد تخلف پیمانکار به وی و تصمیم کارفرما مبنی بر ارجاع باقیمانده کار به این روش.
- عامل تعیین شده در ازای مدیریت فنی، اجرایی، مالی و تهیه صورت وضعیت قطعی کارهای باقیمانده، حق الزحمه مقطوعی دریافت مینماید که طبق شرایط خصوصی پیمان مدیریت به او پرداخت میشود. مقطوع بودن حقالزحمه که بر اساس درصدی از صورت وضعیت تعیین می شود جهت کنترل بر روند هزینههایی است که عامل در پروژه انجام میدهد.
مبنای تعیین حداکثر هزینه اجرای کارهای باقیمانده آخرین فهرست بهای پایه سال انتخاب عامل به اضافه ضرایب مربوطه و به اضافه تا بیست درصد به عنوان صعوبت نیمهکاره بودن پروژه است که رقم قطعی آن در شرایط خصوصی پیمان مدیریت مشخص میشود.
توضیحات بیشتر در مورد این روش در دو قسمت مجزا برای مدیریت طرح و مدیریت ساخت در روش عامل چهارم در قرارداد عمرانی (مدیریت طرح) و روش عامل چهارم در قرارداد عمرانی (مدیریت ساخت) توضیح داده شده است.
روش دو عاملی (طرح و ساخت و EPC) در قرارداد عمرانی
در این روش کارفرما یا صاحب کار نظر کلی خود را در مورد ایجاد یک طرح، تدوین و تعیین می نماید. به عنوان مثال احداث یک راه شوسه جهت اتصال دو شهر و یا احداث یک سیلوی ذخیره گندم با ظرفیت مشخص. در این روش بر اساس مطالعاتی که قبلاً صورت گرفته است کلیترین هدف از اجرای طرح، از طرف کارفرما اعلام میگردد.
سایر مراحل تحقق طرح، یعنی مطالعات توجیه فنی اقتصادی جهت انتخاب گزینه بهینه، مطالعات مرحله اول، مطالعات مرحله دوم، نقشههای تفصیلی، احداث موضوع طرح و آماده نمودن آن برای بهرهبرداری و تحویل به کارفرما تماماً بر عهده طرف قرارداد خواهد بود.
انواع قراردادهای دو عاملی را میتوان در حالت کلی به دو نوع طرح و ساخت و EPC تقسیم بندی کرد. توضیحات بیشتر در مورد این روش در قسمت روش دو عاملی (طرح و ساخت و EPC) در قرارداد عمرانی توضیح داده شده است.