روشهای تامین مالی پروژه
منظور از روشهای تامین مالی پروژه، روشهایی هستند که با به کارگیری آنها، ساختار، نوع منابع پولی اعم از نقدی و اعتباری، روش بازپرداخت مبالغ استقراضی مورد نیاز پروژه مشخص میشوند. در این روش روابط قراردادی تامین کننده مالی با نهادهای مربوط مانند دستگاه اجرایی، وزرات امور اقتصادی و دارایی، بانک مرکزی، بانک عامل، سرمایه گذار و پیمانکار، تعیین و منابع مالی مورد نیاز مشخص میشوند.
روش تدارک پروژه
در بسیاری از منابع، مقولههای تامین مالی و انجام پروژه را در چارچوب یک مجموعه و به صورت توام در نظر میگیرند. و برای انتخاب راهبردی اجزای این مجموعه از اصطلاحهایی مانند استراتژی تدارک پروژه استفاده میکنند. در استرتژی تدارک، بهترین راههای دستیابی به اهداف پروژه با در نظر گرفتن محدودیتها و ریسکها، شناسایی میشود. هدف استراتژی تدارک، دستیابی به نحوه تامین مالی و انجام پروژهای مشخص با ایجاد تعادل بهینه بین ریسک و قدرت کنترل نهادهای ذی نفع است.
اجزای روش تدارک پروژه
روش تدارک را به صورت سلسه مراتبی مورد توجه قرار میدهد. باید توجه داشت که دو موضوع روش تامین مالی و روش انجام پروژه در ارتباط با یکدیگر هستند.
اجزای روش تدارک |
تعریف |
روش تامین مالی |
نحوه تامین وجوه مورد نیاز برای طراحی، ساخت، بهرهبرداری، نگهداری و برچیدن تاسیسات و تسهیلات پروژه |
روش انجام |
نحوه سازماندهی و ترکیب حوزههای خدمت مورد نیاز در چرخه عمر پروژه شامل طراحی و ساخت، نصب، راه اندازی، بهره برداری، نگهداری و برچیدن تاسیسات و تسهیلات پروژه، که به وسیله کارفرما یا با به کارگیری یک یا چند نهاد به صورت حقوقی، انجام میشود. در واقع روش انجام پروژه، ریسک انجام و تحویل پروژه را بین نهادهای مختلف حاضر در پروژه توزیع میکند. روش انجام پروژه مشتمل بر تصمیم گیریهای زیر است.
- تعیین بسته یا بستههای کاری
- تعیین ترکیب حوزههای خدمت و ترتیب سازمانی نهادهای حاضر در پروژه (یا معماری اجرایی پروژه) برای هر بسته کاری (یا قرارداد) پروژه.
- تعیین روش قیمت گذاری و پرداخت هر بسته کاری یا هر قرارداد.
- تعیین روش ارجاع کار و واگذاری هر بسته کاری یا هر قرارداد.
|
روش تامین مالی پروژه (تعریفهای کلی و فهرست روشها)
در سطح کلان تامین مالی پروژهها را میتوان در دو گزینه تامین مالی دولتی و مشارکت دولتی خصوصی تفکیک کرد. روشهای تامین مالی دولتی را میتوان به روشهای مستقیم و روشهای استقراض تقسیم نمود. در مورد مشارکت دولتی خصوصی نیز میتوان روشهای تامین مالی را به دو روش کلی تامین مالی شرکتی و تامین مالی پروژهای تقسیم نمود.
گزینههای مختلف تامین مالی پروژه
مقصود از روش تامین مالی، نحوه سازماندهی و تامین منابع مالی مورد نیاز برای انجام پروژه است. به سه گروه کلی زیر تقسیم میشود.
تامین مالی دولتی
دولت سرمایه مورد نیاز برای انجام پروژه را از محل بودجه تخصیص یافته به طرحهای عمرانی به صورت بدون عوض یا به صورت وام تامین میکند. هر گاه دولت کل سرمایه مورد نیاز را بر طبق جریان نقدینگی پیش بینی شده برای طرح در اختیار نداشته باشد، میتواند کمبود منابع مالی را به روشهای مختلف تامین نماید. از جمله این روشها دریافت وام از منابع داخلی یا خارجی صدور، اوراق قرضه یا خرید غیر نقدی است.
در روشهای استقراض، دولت متعهد به بازپرداخت اقساط وام یا اوراق قرضه (اوراق مشارکت) به علاوه سود و هزینههای دیگر است. در بیشتر موارد دولت مجبور به صدور تضمین برای بازپرداخت وام و هزنیههای تبعی استقراض میشود. این روش تامین مالی را تامین مالی با تضمین کشوری (دولت ملی) مینامند.
مشارکت دولتی – خصوصی: تامین مالی شرکتی
یک شرکت منابع مالی را با استفاده از اعتبار و توانمندیهای خود و با توجه به سرمایه مورد نیاز برای انجام پروژه، با استفاده از اندوخته شرکتی و استقراض تامین میکند.
تضمین بازپرداخت وام و واوراق قرضه بر عهده شرکت است و در فهرست تعهدات شرکت جای میگیرد. با وجود این سرمایه گذاری به طور کامل به وسیله بخش غیر دولتی انجام گیرد. ولی به دلیل اینکه بخش دولتی با اعطای امتیاز، یا فراهم کردن تسهیلات دیگر در پروژه دخالت دارد، این نوع ساز و کار نوعی از مشارکت دولتی – خصوصی تلقی میشود.
مشارکت دولتی- خصوصی : تامین مالی پروژهای
در این روش مبنای جذب و تامین سرمایه مورد نیاز پروژه، با درآمدهای آتی پروژه است. شرکت خاص تاسیس یافته که شرکت پروژه نامیده میشود دست کم قسمتی از سرمایه مورد نیاز پروژه را به عنوان آورده خود، تامین میکند تا وام یا وامهایی با هزینههای معقول دریافت نماید. میزان آورده در شرکت پروژه به طور معمول، بین ۱۰ تا ۳۰ درصد کل سرمایه مورد نیاز پروژه است. در این نوع ساز و کار نیز همهی سرمایه گذاری و تعهد بازپرداخت وام یا وامها و هزینههای تبعی آنها، به عهده بخش غیر دولتی باشد. ولی چون بخش دولتی با اعطای امتیاز یا خرید محصول یا فراهم کردن تسهیلات دیگر در پروژه دخالت دارد، این نوع ساز و کار یکی از انواع مشارکت دولتی – خصوصی تلقی میشود.
روش تامین مالی پروژه (شرح روشها و الگوی انتخاب روش بهینه)
در روشهای سنتی انجام پروژهها، مالک پروژه به طور معمول، هزینههای پروژه را خود تامین میکند. به تناسب پیشرفت پروژه و به صورت دورهای به پیمانکار پرداخت مینماید. در سالهای اخیر به دلیل مطرح شدن روشهای جدید تدارک پروژه از جمله روشهای طراحی – ساخت – تملک – بهره برداری و نگهداری (DBOO)، طراحی –ساخت – بهره برداری و نگهداری (DBO)، نیاز به استفاده از روشهای نوین تامین برای پروژهها افزایش پیدا کرده است. به همین دلیل کارفرمایان و پیمانکاران باید از روشهای مختلف تامین مالی پروژهها دانش و آگاهی کافی داشته باشد.
یکی از گزینههای روش تامین مالی پروژهها که با نام فاینانس شناخته میشود بیشتر متداول شده است. و در ترکیب با روشهای مختلف انجام پروژه نامهایی چون طرح و ساخت و تامین مالی (EPCF یا DBF)، ساخت و تامین مالی (CF) یا مشابه آنها پیدا کند. در این روش تامین مالی که نوعی از همان روش تامین مالی دولتی به همراه استقراض است، دولت بخش کوچکی از سرمایه مورد نیاز را از منابع داخلی خود تامین میکند. و بقیه را با استفاده از منابع مالی خارجی تامین مینماید. هر یک از پیمانکاران مناقصهگر متعهد است یک تامین کنندهی مالی را شناسایی و پیشنهاد تامین مالی وی را همراه با پیشنهاد مناقصه خود به کارفرما ارایه نماید. با ارایه تضمین بازپرداخت دولتی، سرمایه مورد نیاز را جذب مینماید.
انواع روشهای تامین مالی پروژهها
به طور کلی سه نوع طبقه بندی کلان به شرح زیر برای انوع روشهای تامین مالی مطرح است.
- طبقه بندی بر مبنای منبع تامین کننده سرمایه
- طبقه بندی بر مبنای نوع تعهد مالی
- طبقه بندی بر مبنای منبع تضمین کننده بازپرداخت
طبقه بندی بر مبنای منبع تامین کننده سرمایه
- تامین مالی دولتی
- تامین مالی خصوصی
- تامین مالی به صورت مشارکت دولتی- خصوصی
طبقه بندی بر مبنای نوع تعهد مالی
- تامین مالی با تعهد
- تامین مالی با تعهد محدود و بدون تعهد
طبقه بندی بر مبنای منبع تضمین کننده بازپرداخت
- تامین مالی دولتی/کشوری
- تامین مالی شرکتی
- تامین مالی پروژهای
در مورد روشهای تامین مالی که بر اساس منبع تضمین کننده بازپرداخت طبقه بندی شده توضیحات بیشتری ارایه شده است.
تامین مالی دولتی
دولت برای ارایه خدمات با استفاده از محل اعتبارات تخصیص یافته در بودجه، پروژههایی را انجام میدهد تا بتواند خدمات مورد نیاز جامعه را ارایه دهد. این اعتبارات بر اساس نوع پروژهها میتوانند به صورت وام یا بلاعوض باشند.
هر گاه دولت برای تامین و تخصیص اعتبار مورد نیاز برای انجام پروژهها با کمبود مواجه شود میتواند از روشهای استقراضی (اسقراض از بانکها و موسسات مالی خارجی یا نشر اوراق قرضه) یا ترکیبی از استقراض و بودجه دولتی استفاده کند.
این روش با عنوان روش تامین مالی سنتی (Traditional) نیز نامیده میشود.
منابع تامین مالی دولتی
- تخصیص بودجه از محل بودجه طرحهای عمرانی دولت (بسته به این که طرح از نوع انتفاعی یا غیر انتفاعی باشد این بودجه به صورت وام یا به صورت بلاعوض خواهد بود)
- استقراض از منابع مالی داخلی یا خارجی با تضمین بازپرداخت کشوری (دولت)
- صدور اوراق قرضه (مشارکت) با تضمین بازپرداخت کشوری
- هر گاه در این روش از منابع مالی خارجی یا داخلی به صورت وام استفاده شود، در ایران به آن اصطلاحاً روش فاینانس اطلاق میشود.
تامین مالی شرکت
- در این روش، یک شرکت با استفاده از اعتبار و ظرفیت خود و با توجه به اندازه و طبیعت پروژه، سرمایه مورد نیاز را برای انجام پروژه تامین میکند.
- در این روش ضمانت کننده بازپرداخت وام دریافتی، کل توانمندی مالی شرکت خواهد بود که از روی تراز نامه و حساب سود و زیان شرکت مشخص میشود.
- ضمانتی که شرکت در مقابل دریافت وام به وام دهنده ارایه میدهد به عنوان بدهی در تراز نامه شرکت مشخص میشود. این روش را روش تامین مالی با تعهد (Recourse Finance) نیز نامیده میشود.
منابع تامین مالی
- آورده (Equity) از محل اندوخته شرکت
- استقراض از منابع مالی داخلی یا خارجی با تضمین بازپرداخت شرکتی
- صدور اوراق قرضه (مشارکت یا تضمین بازپرداخت شرکتی)
تامین مالی پروژهای
روشی برای جذب منابع مالی به صورت استقراض بلند مدت برای انجام پروژههای کلان است. در این روش با اتکا بر جریان نقدینگی خود پروژه به تنهایی، منابع مالی وام گرفته میشود. برای این منظور باید ریسکهایی مربوط به ساخت، بهرهبرداری و درآمدهای پروژه مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد.
در روش تامین مالی پروژهای، مبنای جذب و تامین سرمایه مورد نیاز پروژه، داراییهای پروژه یا در آمدهای آتی پروژه است. به طور معمول، حامیان پروژه (Sponsors)، یک شرکت مستقل حقوقی با هدف خاص تشکیل میدهند. که خود سهام دار اصلی آن هستند. شرکت تازه تاسیس، به طور معمول حداقلی از سرمایه مورد نیاز پروژه را در چارچوب آورده (equity) به وسیله حامیان خود تامین میکند. تا بتواند وام با هزینههای معقول دریافت نماید. میزان آورده در شرکت پروژه به طور معمول بین ۱۰ تا ۳۰ درصد کل سرمایه مورد نیاز پروژه است. در این روش بازپرداخت وام دریافتی تنها از محل در آمدها و نقدینگی پروژه مربوط تامین میشود. و حامیان پروژه هیچ گونه ضمانت و تعهدی در رابطه با دریافت وام به وام دهندگان ارایه نمیکنند.
دلایل استفاده از روش تامین مالی پروژهای به وسیله سرمایه گذاران
دلاییل متعددی برای استفاده از روش تامین مالی پروژهای وجود دارد.
- توان اهرمی
- فواید مالیاتی
- تامین مالی خارج از تراز نامه
- ظرفیت استقراض
- محدودیت ریسک
- بخش ریسک / مشارکتهای مدنی
- تامین مالی بلند مدت
منابع تامین مالی پروژهای
- آورده از سوی سهامداران شرکت پروژه
- استقراض از منابع مالی داخلی یا خارجی بدون تضمین (Non-Recourse) یا با تضمین محدود (Limited Recourse).
امروزه طیف گستردهای از منابع تامین سرمایه برای انجام پروژهها وجود دارد که در دو دسته کلی آورده و بدهی یا استقراض تقسیم میشوند. در واقع در هر یک از روشهای تامین مالی پروژه، سرمایه مورد نیاز از ترکیبی از این دو نوع کلی سرمایه فراهم میکند.
آورده – Equity (حقوق صاحبان سهام)
منظور از آورده بخشی از سرمایه است که به وسیله مالک پروژه یا صاحبان سهام فراهم میشود. ریسک آورده زیاد است. چون همه آن در معرض نابودی است. به همین دلیل انتظار سود از آن نیز بالا است. آورده بیشتر در بازارهای سهام و از سرمایههای خاص فراهم میشود. آورده به دلیل زیاد شده گرانتر از استقراض (وام) است.
وام ارشد (Senior Loan)
بانکهای تجاری و موسسات مالی نهادهایی هستند که وامهای ۵ تا ۱۰ ساله با نرخ بهره شناور مبتنی بر LIBOR یا نرخ پایه آمریکا فراهم میکنند. وامهای با نرخ بهره ثابت ۵ تا ۱۰ ساله بیشتر نیز گاهی امکان پذیر است. در مورد پروژههای بزرگ، این نوع وامها را به طور معمول سندیکایی از بانکهای تجاری فراهم میکنند.
وام ارشد به طور معمول بزرگترین بخش منابع مالی (به طور معمول بالای ۵۰٪) را تشکیل میدهد. و به طور معمول اولین وامی است که باید بازپرداخت شود. دو نوع وام ارشد وجود دارد.
وامهای بدون تضمین (Unsecured Loans)
به طور اصولی موسساتی میتوانند از وامهای تضمین نشده استفاده کنند که دارای ارزش اعتباری باشند و سابقه موفق تجاری بلند مدتی داشته و روابط خوبی با وام دهندگان دارا باشند. در موافقت نامه وامهای تضمین نشده، به طور معمول تعهداتی وجود دارد که سرمایه گذاری و استفاده از سایر وامها یا لیزنیگ را برای وام گیرنده محدود میکند.
وامهای تضمین شده (Secured Loans)
چنین وامهایی دارای تضمینهایی با قابلیت نقد شدن سریع بازار هستند. در وامی با تضمین کامل، ارزش دارایی که به عنوان تضمین وام است، معادل یا بیشتر از ارزش میزان وام است. به دلیل وجود تضمین، وام تضمین شده دارای اولویت بالاتری در مقایسه با وام تضمین نشده برای بازپرداخت است.
وام تبعی (پایین دستی) - Subordinated Loan
وامهای تبعی (پایین دستی) که با عنوان وامهای بینابینی (mezzanine financing) یا شبه آورده (Quasi – equity) نیز یاد میشود، حالتی بین آورده و وام است. این نوع سرمایه به طور معمول دارای نرخ بهره ثابت و بلند مدت است. ممکن است از سوی وام دهندگان ارشد در محاسبه نسبت وام به آورده جزو آورده محسوب شود.
برخی مواقع این نوع وام برای تامین سرمایه مربوط به افزایش هزینهها یا سایر پرداختهای ضروری که برای حفظ نسبت وام به آورده، لازم است با سایر پرداختهای تضمین شده استفاده میشود.
اوراق قرضه – Bonds
تامین مالی با اوراق قرضه شبیه به وام است. با این تفاوت که وام دهندگان، سرمایه گذاری خود را با خرید اوراق قرضه در بازارهای خصوصی یا بازار عمومی استقراض، انجام میدهند.
مزایای اوراق قرضه
- وجود بازار بزرگ نقد
- استقراض بلند مدت
- شرایط سهلتر
معایب اوراق قرضه
- نیاز به نظارت حقوقی.
- نیاز به گرفتن رتبه بندی اعتباری.
- کسب موافقت برای ایجاد تغییرات در پروژه بسیار مشکل خواهد بود.
- ایجاد نقدینی اضافی (صدور اوراق قرضه منجر به در اختیار قرار گرفتن یک باره سرمایه میشود. در حالی که در معاملات بانکی، سرمایه طبق برنامه مشخصی در دوره ساخت در اختیار قرار گیرد).
- هزینههای گران تراکنش (هزینههای تراکنشی دسترسی به بازارهای استقراض عمومی بسیار بالا هستند).
اوراق مشارکت
اوراق قرضه به علت مبتنی بودن بر بهره، به طور اصولی در اسلام پذیرفته نیست. ولی اوراق مشارکت و سهیم نمودن سرمایه گذاران در فعالیتهای اقتصادی و پرداخت سودهای واقعی مورد تشویق نیز است. اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بینامی است که به موجب قانون به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر میشود. به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرهای عمرانی انتفاعی را دارند واگذار میشود.
تضمین بازپرداخت اصل و سود علی الحساب و سود تحقق یافته این قبیل اوراق از سوی وزرات امور اقتصادی و دارایی به عمل میآید.
مطالب بیشتر در زمینه تامین مالی پروژه در نشریه شماره ۷۱۷ تهیه و تنظیم شده است.