قراردادهای فيديک
امروزه در دنیا تحولات بزرگی در نحوه انجام پروژهها و طرح‌ها در حال وقوع است. همچنین این موضوع اثبات شده كه به كار بردن تمام روش‌های انجام پروژه برای هر نوع پروژه مناسب نبوده و باید متناسب با ویژگی‌های هر پروژه و عوامل تاثیرگذار دیگر از جمله شرایط محیطی، ضوابط انجام پروژه و اهداف كارفرما، مناسبترین روش انجام پروژه انتخاب شود. طبق برآوردهای انجام شده، با انتخاب روش مناسب برای انجام پروژه، می‌توان هزینه‌های پروژه را به طور متوسط ۵ درصد و مدت اجرای آن را به میزان قابل توجه‌ای (در بعضی موارد تا حدود ۳۳ درصد) كاهش داد. بنابراین انتخاب روش مناسب انجام پروژه و در چارچوب آن عقد قرارداد مناسب، به خصوص در پروژههای ملی و بزرگ نظیر سد‌سازی، یك تصمیم استراتژیك بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است.
در دنیا تلا‌ش‌های زیادی برای نیل به هدف ذكر شده انجام یافته كه در این میان می‌توان به تهیه و ارایه مدل انتخاب روش مناسب انجام پروژه به روش AHP و تهیه قراردادهای تیپ توسط فیدیك اشاره نمود. با توجه به اهمیت بین‌المللی اسناد تهیه شده توسط فیدیك و همچنین تقاضای روز افزون استفاده از این اسناد بخصوص در پروژههای بزرگ و ملی داخل كشور، شناخت دقیق و تناسب استفاده آنها در پروژههای مختلف (نظیر ساختمانی، زیر زمینی، صنعتی و …)، بخصوص در دو تیپ طرح و ساخت و كلی دگردان و تفاوت آنها امری بسیار ضروری و مهم است.
انواع تیپ قراردادهای فیدیک
فیدیک با توجه به روش‌های مختلف انجام پروژه، چهار تیپ استاندارد قراردادی را به شرح زیر تهیه و پیشنهاد نموده است.
فرم‌های كوتاه قراردادی Short form of contract
این مجموعه كه بصورت یك كتاب سبز رنگ منتشر شده، بیشتر برای كارهای مهندسی ساده و تكراری و كوتاه مدت و با مبالغ كم توصیه شده است. البته با توجه به نوع كار و چگونگی آن، می‌توان از این قرارداد برای كارهای با قیمت بالا هم استفاده نمود.
شرایط پیمان برای ساخت Conditions of Contract for Construction
این مجموعه كه بصورت یك كتاب قرمز رنگ منتشر شده، برای كارهای ساخت و مهندسی كه طراحی آن توسط كارفرما یا نماینده او و مهندس مشاور انجام می‌شود، توصیه شده است. تحت این قرارداد، پیمانكار مسئولیت ساخت كارهایی را كه طراحی آنها توسط كارفرما انجام شده است، را بر عهده خواهد داشت. به عبارت دیگر این تیپ برای كارهایی كه طراحی كامل انجام شده و اسناد و مدارک پیمان تهیه شده، مناسب است. به هرحال كارها ممكن است شامل بخش‌هایی نظیر مكانیكی، الكتریكی یا ساخت باشد كه طراحی آنها باید توسط پیمانكار انجام پذیرد.
شرایط پیمان برای تدارك تجهیزات، طراحی و ساخت Conditions of Contract for Plant and Design-Build
این مجموعه كه بصورت یك كتاب زرد رنگ منتشر شده، برای تهیه و تدارك كارهای مكانیكی و الكترونیكی و همچنین طراحی و اجرای كارهایی ساخت و مهندسی تهیه و توصیه شده است. پیمانكار تحت این قرارداد طراحی و تدارك را طبق خواسته‌های كارفرما انجام می‌دهد.
شرایط پیمان برای پروژههای كلی دگردان Conditions of Contract for EPC / Turnkey Projects
شرایط پیمان برای پروژههای كلی دگردان، كه بصورت یك كتاب نقره‌ای رنگ منتشر شده، برای زمانی كه یك شركت مسئولیت كامل طراحی و اجرای یك پروژه مهندسی را بر عهده می‌گیرد توصیه شده است. تحت این نوع قرارداد، پیمانكار مسئولیت انجام كامل طراحی و ساخت و تدارك تجهیزات و تسهیلات را به نحوی كه پروژه با گرداندن یك كلید قابل بهره برداری باشد، بر عهده دارد. این نوع قرارداد معمولاً به صورت مذاكره‌ای به پیمانكار واگذار می‌شود.
نگرش كلی فیدیك در قراردادهای تیپ سه عاملی، طرح وساخت و كلیدگردان
در مقدمه شرایط عمومی پیمان كلید گردان فیدیك روش‌های مختلف انجام پروژه شرح و علل پیدایش و تفاوت آنها مطرح گشته است. مختصر این مقدمه بشرح زیر است.
قراردادهای سه عاملی به خاطر رعایت اصول مشاركت متعادل در ریسك پذیری بین كارفرما و پیمانكار، مورد توجه قرار گرفته است. اصول مشاركت در این نوع قرارداد برای دو طرف مفید است، برای كارفرما كه قراردادی را با مبلغ كمتری امضا می‌كند و هزینه‌هایش تنها زمانی افزایش می‌یابد كه ریسك‌های غیر متعارفی بروز نماید و برای پیمانكار كه از برآورد و در نظر گرفتن هزینه این گونه ریسك‌ها كه چندان آسان هم نیست، احتراز می‌كند. اصول مشاركت در قراردادهای تیپ جدید اجرای كارهای ساختمانی و تجهیزات و طرح –اجرا همچنان ادامه یافته است.
طی سال‌های اخیر، بازار كارهای اجرایی به طرف نوع قراردادهایی سوق پیدا كرده است كه در آن نیاز به اطمینان از مبلغ نهایی، و غالباً زمان تكمیل بسیار مهم است. برای این گونه پروژههای كلید در دست، كارفرمایان حاضر به پرداخت مبالغ بیشتر، گه گاه بسیار بیشتر هستند. به شرط حصول اطمینان از این كه، مبلغ نهایی از مبلغ توافق شده تجاوز ننماید، در این گونه پروژهها لازم است كه پیمانكار مسئولیت ریسك‌های گسترده و وسیعتری، نسبت به آنچه در قراردادهای تیپ سنتی فیدیك (كتاب‌های سرخ یا زرد) در نظر گرفته می‌شود را تقبل نماید. برای حصول اطمینان بیشتر از مبلغ نهایی، غالباً از پیمانكار خواسته می‌شود كه حتی ریسك‌هایی مانند شرایط بد یا غیر منتظره زمین را تقبل نماید. ولی با این حال در مواردی به هیچ وجه نباید از روش كلید گردان استفاده نمود كه این موارد به شرح زیر است.
- اگر زمان یا اطلاعات كافی برای بررسی و كنترل خواسته‌های كارفرما و یا برای انجام طراحی، مطالعه و ارزیابی ریسك، و برآورد در اختیا‌ر پیشنهاد دهندگان قرار نگیرد.
- اگر اجرای كار شامل مقادیر چشمگیری عملیات زیرزمینی یا كار در محل‌های دیگری باشد كه پیشنهاد دهندگان قادر به بازرسی آنها نباشند.
بررسی و نقد نگرش كلی قراردادهای تیپ فیدیك
با تعمق در مطالب فوق و تحقیقات و تجارب انجام شده در جهان،كه پاره‌ای از آنها در زیر ارایه شده، می‌توان دیدگاه‌های كلان فیدیك را مورد نقد قرارداده و گاهاً آنها را رد نمود. از این رو نخست پاره‌ایی از تجارب و تحقیقات انجام شده در جهان مطرح، سپس دیدگاه‌های كلان فیدیك مورد نقد قرار می‌گیرد.
تحقیق انجام شده توسط مؤسسه صنعت ساخت آمریكا (Construction Industry Institute)
طبق این تحقیقات مزایای استفاده روش طرح و ساخت نسبت به روش متعارف به شرح زیر است.
- قیمت واحد ۶٪ کمتر
- مدت زمان ساخت ۱۲٪ سریعتر
- مدت زمان انجام پروژه ۳۳٪ سریعتر
تحقیق انجام شده توسط دانشگاه ریدینگ انگلستان
طبق این تحقیقات مزایای استفاده روش طرح و ساخت نسبت به روش متعارف به شرح زیر است.
- قیمت واحد ۱۳٪ کمتر
- مدت زمان ساخت ۱۲٪ سریعتر
- مدت زمان انجام پروژه ۳۰٪ سریعتر
نتایج تحقیقات كشور آمریكا روی مبانی و یا پیش نیازهای لازم برای اجرای پروژه به روش طرح و ساخت
طبق این تحقیقات مهمترین مبانی و پیش نیازهای لازم برای اجرای پروژه به روش طرح و ساخت به شرح زیر هستند.
- قابلیت تعریف كامل پروژه
- امكان ایجاد تفاهم دو جانبه بین كارفرما و پیمانكار در مورد محدوده پروژه
- توانایی مدیریت طرح در كارفرما
- مهارت و توانایی كارفرما در تعریف دقیق پروژه
- قطعیت میزان و تامین بودجه
- قطعیت تاریخ تكمیل
نتایج منتشره توسط موسسه طرح و ساخت آمریكا در مورد درصد پروژههای مختلف اجرا شده به روش طرح و ساخت
با توجه به تحقیقات این موسسه درصد پروژههای مختلف اجرا شده به روش طرح و ساخت به شرح زیر است.
- پروژههای ساختمانی ۸۷٪
- پروژههای صنعتی ۶٪
- بزرگراه‌ها و پروژههای بزرگ ۴٪
- بقیه پروژهها ۳٪
با توجه به نتایج فوق، می‌توان در مورد دیدگاه‌های كلان فیدیك اظهار نمود.
- فیدیك قراردادهای كلی دگردان و طرح و ساخت را كاملاً مجزا و متفاوت دانسته و از روش كلی دگردان به عنوان قراردادهای جدید و از طرح و ساخت به عنوان روش سنتی نام برده است. ولی این موضوع در جاهای دیگر به این ترتیب نیست و اصولاً روش كلید گردان و طرح و ساخت از نظر مسئولیت پذیری كلان شبیه هم بوده و مسئولیت طراحی و اجرا در هر دو حالت به عهده پیمانكار و حدود مسئولیت‌ها است.
- فیدیك، قطعیت دادن به مبلغ پروژه و زمان را تنها در روش كلی دگردان امكان پذیر می‌داند و علت اصلی استفاده و رویكرد دنیا به این روش را همین موضوع می‌داند. به عبارت دیگر توصیه فیدیك برای قطعیت دادن به مبلغ و مدت پروژه تنها استفاده از كلید گردان بوده و روش‌های دیگر سنتی بوده و در آنها این امر امكان پذیر نیست. حال آنكه طبق تحقیقات فوق در طرح و ساخت هم همین موضوع حاكم است. در تحقیقات فوق از كلی دگردان به صورت مجزا اسم برده نشده و علت اصلی انتخاب طرح و ساخت كاهش زمان و قطعیت دادن به هزینه‌ها و مدت است.
- فیدیك مدعی است كه در روش كلی دگردان و تا حدودی در روش طرح و ساخت كه قسمت عمده مسئولیت با پیمانكار است. هزینه تمام شده پروژه افزایش می‌یابد ولی این موضوع نیز در تحقیقات فوق بر عكس بوده و علت اصلی این موضوع كه در این روش‌ها قیمت تمام شده پروژه است. نه تنها افزایش نیافته بلكه كاهش می‌یابد.
- فیدیك گر چه روش طرح و ساخت و كلید گردان را كاملاً متفاوت دانسته و برای آنها شرایط عمومی پیمان مجزا تدوین نموده است ولی برای آنها تعریف شفافی ارایه ننموده و مرز مشخصی بین آنها قائل نشده است. این موضوع حتی در ماده‌های شرایط عمومی پیمان دو تیپ نیز روشن است.
فیدیك توصیه می‌كند كه اگر زمان یا اطلاعات كافی برای بررسی و كنترل خواسته‌های كارفرما یا برای انجام طراحی، مطالعه و ارزیابی ریسك، و برآورد كار توسط پیشنهاد دهندگان وجود نداشته یا كار شامل مقادیر چشمگیری عملیات زیرزمینی یا كار در محل‌های دیگری است كه پیشنهاد دهندگان قادر به بازرسی آنها نیستند، از روش كلید گردان استفاده نشده و از روش سه عاملی و یا طرح و ساخت استفاده شود.
به عبارت دیگر در پروژههای ناشناخته و پیچیده، از كلید گردان استفاده نكرده و از طرح و ساخت استفاده شود. این موضوع طبق تحقیقات فوق در روش طرح و ساخت به هیچ وجه توصیه نشده است. به هر حال استفاده از روش طرح و ساخت در پروژههای ناشناخته به هیچ وجه توصیه نمی‌شود چون در این صورت رسیدن به اهداف اصلی استفاده از روش طرح و ساخت میسر نخواهد بود.
ابهامات موجود در شرایط عمومی پیمان فیدیك
در این اسناد، بعضی از واژه‌های به كار برده شده خیلی گویا نبوده و در تعاریف نیز برای آنها تعریف مستقلی ارایه نشده است. ولی با این حال باز منظور و مقصود اصلی تدوین كننده مشخص نبوده و هر شخصی اصرار در اثبات درستی برداشت خود از متن را داشته و متن خود گویا نیست.
امكان استفاده از شرایط عمومی طرح و ساخت و كلید گردان فیدیك در ایران
از آنجایی كه اسناد فیدیك توسط جامعه مهندسان مشاور خصوصی بین المللی و با دید استفاده در قراردادهای خصوصی تهیه شده، قطعاً نمی‌تواند بدون تغییر، در قراردادهای دولتی و الحاقی كشورهای مختلف مورد استفاده قرار گیرد و این اصل در رابطه با كشور ما نیز مصداق دارد. بیشتر پروژههای بزرگ و ملی در كشور ما دولتی بوده و باید در چارچوب ضوابط و مقررات جاری كشور تهیه و طراحی و اجرا شوند. در بسیاری موارد مفاد شرایط عمومی پیمان فیدیك مغایر با ضوابط و قوانین كشور است كه در زیر تعدادی از مهمترین آنها ارایه شده است. لذا كاربرد و امكان استفاده از شرایط عمومی پیمان فیدیك بدون اصلاح مغایرت‌ها امكان نداشته و غیر قانونی است. همچنین در برخی موارد اگر چه با ضوابط و قوانین مغایرت نداشته ولی با رویه‌های جاری در انجام پروژهها (مثلاً نحوه تحویل موقت و قطعی، فسخ قرارداد و… )كه به صورت یك رویه پذیرفته شده در آمده، مغایرت دارد. از این رو باید گفت استفاده از شرایط عمومی پیمان طرح و ساخت و كلید گردان و سه عاملی فیدیك در ایران، بدون انجام اصلاحات به هیچ وجه امكان پذیر نبوده و استفاده بدون اصلاح آن حتی می‌تواند باعث بطلان قرارداد شود.
