انواع چیدمان آجری در بناهای تاریخی

چیدمان آجری و روش‌ها و فنون آن بسیار متنوع است. آجرها به دلیل نوع شکل هندسی و تنوع اندازه‌ها می‌توانند هزاران ترکیب را ایجاد کنند. به طور عمده تزئینات آجرکاری به صورت چیدمان در یک سطح به صورت خفته و راسته یا به صورت پس و پیش قرار دادن است. آجرها برای ایجاد سایه و حجم، همچنین ایجاد حجم‌های برجسته‌تر مانند قطاربندی به این گونه چیده می‌شوند. آجر در ترکیب با سایر مصالح مثل گچ و کاشی نیز به کار می‌رود. با روش‌های ذکر شده، نقوش جدید و متنوعی می‌توان به وجود آورد.

تقسیم بندی چیدمان آجری

بر اساس آثار به جای مانده از سده چهارم هجری به بعد در زمینه آجرکاری، معماران هنر آفرین ایرانی شیوه‌های گوناگونی را در این زمینه آزمودند که طبق بررسی‌ها کتابخانه‌ای هنر آجرکاری در دوره‌های تاریخی، می‌توان چیدمان آجری در این دوره را به شش گروه کلی دسته بندی کرد. این تقسیم بندی از لحاظ گونه چیدمان و نوآوری در چیدمان‌ها و تلفیق آنها است.

۱- رگ چین (رج چین)

• گل انداز (گلچین)
• جناغی (آبشاری)
• بادبزنی (حصیری)
• رگ چین دو رج
• کتیبه رگچین معقلی و بنایی

۲- خفته راسته (پتکین)

۳- فخرومدین (مشبک)

۴- گره سازی (گره بنایی)

۵- تلفیق آجر و گچ

• خفته راسته کلوک بند
• آجر قالبی هندسی با گچ‌بری لانه زنبوری
• کتیبه آجری پیش‌بر با گچ‌بری گیاهی

۶- تلفیق آجر و کاشی

رگ چین‌

رگ چین‌های آجری به شکلی متنوع و گسترده در ابنیه دوره سلجوقی به کار رفته‌اند. به طور کلی رگ چین‌های آجری به سه دسته گل انداز، جناغی و  بادبزنی قابل تقسیم هستند. رگ‌چین آجری انواع مختلفی دارد که در منابع موجود به آنها اشاره نشده است به عنوان مثال در بررسی های میدانی نوعی رگ‌چین دو رج در رباط شرف و مناره برسیان دیده شده که در آجرکاری برخی ابنیه ایلخانی نیز به کار رفته است.

در شیوه گل انداز در هنگام رگچین کردن، آن را چنان می‌چینند که از ترکیب آنها گل های مختلف هفت رجی، پنج رجی و سه رجی به دست می‌آید. برای جلوه دار کردن گلچین، با سله گذاری (پیش دادن آجر) گل بدست آمده را از متن آجر جدا می‌کنند. بعضاً با آجرهای رنگی نیز گل را از بدنه متمایز می‌کنند.

شیوه گلچین از، شیوه‌های معمول تزئینات آجرکاری است که در اکثر ابنیه سلجوقی به کار رفته است. نمونه‌های منحصر به فردی از این تکنیک در دوره سلجوقی را در زیر گنبدهای مسجد جامع اصفهان، گنبد مسجد جامع اردستان، گنبد مسجد جامع برسیان و گنبد مسجد جامع زواره می‌توان یافت.

تکنیک جناغی در قسمت‌های مختلف بنا کاربرد داشته است. این تکنیک انواع مختلفی از جمله جناغی چپ و راست، جناغی سایه روشن یک در میان، جناغی خوشه انگوری، جناغی خفته راسته و … را دارد. این طرح در آجرچینی زوایای قائمه دارد ولی در گچبری ممکن است گوشه ها به صورت منحنی درآیند. شیوه جناغی، نیز از طرح‌های معمول آجرکاری سلجوقی است و در اکثر ابنیه سلجوقی قابل رؤیت است. این شیوه به علت تکنیک آسان خود بیشتر در طاق‌ها و گوشه سازی‌ها و مقرنس‌ها جهت تزئین به کار رفته است.

در طرح بادبزنی (حصیری)، آجرچینی نما را به مربعاتی تقسیم کرده؛ هر مربع یکی به صورت افقی و دیگری به صورت عمودی چیده می‌شود. این تکنیک کمتر در تزئین ابنیه سلجوقی دیده می‌شود. از جمله بناهای موجود که از این شیوه در تزئین آنها استفاده شده برج مهماندوست دامغان و برخی طاق‌های مسجد جامع اصفهان را می‌توان نام برد.

همچنین گل اندازها انواع مختلفی دارند که هنرمندان آجر، با استفاده از چند اندازه متفاوت آجری، طرح‌های متنوعی را ایجاد کرده‌اند که بطور کلی می توان نقوش گل انداز را به گل انداز ساده و مرکب تقسیم بندی نمود. گل انداز آجری ساده، از سه اندازه آجر چهاردانگ، سه دانگ و شستی ایجاد شده است. از تکرار طرح گل انداز ساده مادر و جای گذاری متنوع آن در چیدمان آجری طرح‌های گوناگونی ایجاد شده است. گل انداز مرکب نقشی پیچیده تر از طرح گل انداز ساده است که در رباط شرف، مسجد برسیان، مسجد جامع اصفهان و برج‌های خرقان و دیگر ابنیه حتی ابنیه ایلخانی از جمله در مسجد ازیران به کار رفته است. نوع دیگر کتیبه‌های بنایی و معقلی است که از رگ‌چین عمودی و افقی آجر ایجاد می‌شود. منشاء این نوعِ کوفیِ آجری را ایران می‌دانند، علاوه بر ایران، این شیوه در مساجد عراق نیز رایج بوده است. دوره سلجوقی را نقطه شروع این نوع کتیبه می‌دانند. نمونه‌های آن در مسجد جامع قزوین و مناره‌هایی مانند مناره گار، منار ساربان دیده می‌شوند.

خفته راسته (پتکین)

از تکنیک آجرچینی خفته راسته(پتکین)، جهت برجسته کردن نقوش خصوصاً در ارتفاعات مانند تزئینات مناره‌ها استفاده کرده‌اند.

فخرومدین

یکی دیگر از شیوه‌های آجر چینی فخرومدین است. مدین به معنی مادگی (فرورفتگی) و فخر به معنی سفال، پخته است. از این تکنیک مشبک در اکثر ابنیه برای درگاه نور استفاده شده است. نمونه هایی از فخرومدین در مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع اردستان از دوره سلجوقی و از دوره ایلخانی در مسجد جامع ازیران وجود دارد. طبق مدارک، برخی از این فخرومدین‌ها توسط متولیان و یا سازمان میراث فرهنگی در درگاه‌ها جهت بستن فضای مساجد و جلوگیری از عبور و مرور برخی افراد و یا حیوانات به شکلی هماهنگ با معماری بنا ایجاد شده‌اند. در رابطه با اینکه بطور قطع کدام تزئینات متعلق به خود بنا هستند مدارکی وجود ندارد.

گره‌سازی

گره‌سازی یکی از شیوه‌های بسیار ظریف و پر کار چیدمان آجری است که به کمک قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه‌دار شده در اندازه‌های گوناگون انجام می‌شود. گره‌سازی بنایی به سه صورت آجر، ترکیب آجر و گچ و ترکیب آجر و کاشی اجرا شده است. در دوره سلجوقیان این شیوه تزئینی ترویج پیدا کرده و نقوش زیبا و پیچید‌ه‌ای هندسی را بدین وسیله ایجاد کرده‌اند. نمونه‌های اولیه این نوع تزئین آجری در مقبره امیر اسماعیل سامانی، مسجد جامع نائین، مسجد نیریز و تزئینات سردر مسجد جورجیر اصفهان دیده می‌شود.

نمونه کاربرد گسترده ‌اینگونه تزئین در نمای بیرونی از دوره سلجوقیان، در دو برج خرقان وجود دارد. برای ایجاد این نقوش متنوع، گره از یک واحد تکرار شونده هندسی استفاده شده است. این نوع تزئین در تزئینات اکثر ابنیه، تدفینی و مناره‌ها به کار رفته است. پرکارترین و بهترین نقوش گره با آجر، متعلق به گنبد کبود در آذربایجان شرقی متعلق به دوره سلجوقیان عراق است. قابل ذکر است که نقوش گره در این بنا با شیوه رگ‌چین آجری ایجاد نشده بلکه توسط آجرهای قالبی، تراش و سفالینه‌های نقش‌دار اجرا شده است. متخصصان، این گنبد را به لحاظ تحولاتی که در ساختار گره هندسی و تزئینات معماری ایجاد کرده، نقطه عطفی برای پیوند تاریخ هنر با تاریخ معماری و ریاضیات می‌دانند.

بر طبق بررسی‌های میدانی انجام شده در خصوص نوع آجر مصرفی برای چیدمان آجری در دوره سلجوقی، آجر تراش به علت عدم استقامت بالا چندان کاربرد نداشته است و تنها در برخی تزئینات خاص مانند برخی گره‌سازی‌ها از این شیوه استفاده شده است. به نظر می‌آید نقوش گره به دلیل پیچیده بودن و گوناگونی اشکال و اضلاع مختلف، نیاز به آجر در ابعاد و اندازه‌های مختلف دارند. بدین ترتیب جهت سهولت کار از آجرهای تراش برای ایجاد نقش گره استفاده کرده‌اند. نقش گره هندسی در مناره‌ها عموماً توسط آجرهای تراشِ نازک، اجرا شده است.

برخی حاشیه‌های تزئینی در چیدمان آجری سلجوقی وجود دارند که در اکثر ابنیه مشاهده می‌شوند. این حاشیه‌ها معمولاً از آجرهای قالبی لوزی و دایره در کنار یکدیگر و یا آجرهای قالبی شکل گردان و یا آجر قالبی S شکل هستند. برخی از حاشیه‌ها از ترکیب سه گونه از ابعاد متداول آجرهای تزئینی سلجوقیان ایجاد شده‌اند متداولترین آنها در تزئینات آجری دوره سلجوقی و ایلخانی، ترکیب لوزی و دایره در کنار یکدیگر است. نمونه‌های این شیوه تزئینی آجرکاری‌ها در مسجد جامع اصفهان، گوشه‌سازی‌های گنبد مسجد برسیان، گنبد مسجد جامع گلپایگان، محراب مسجد گز و دور گنبد مسجد ازیران رؤیت می‌شود. این طرح بر بدنه اکثر مناره‌های سلجوقی مانند منار زیار، پامنار زواره به کار رفته است، حتی این طرح نه تنها با آجر بلکه توسط کاشی (فیروزه‌ای رنگ) بر مناره ساربان اجرا شده است.

در این دوره از ترکیب چند ماده در کنار یکدیگر در تزئینات مانند ترکیب آجر و گچ و یا آجر و کاشی بهره گرفته‌اند. ترکیب آجر و گچ در تزئینات سلجوقی به سه شیوه کلوک‌بند گچی، آجر قالبی با نقش هندسی در ترکیب با گچبری لانه زنبوری، کتیبه آجری پیش‌بر با نقوش گیاهی گچبری اجرا شده‌ا‌ند. یکی از این نوع تزئینات زیبا به این شیوه، کلوک‌بندهای گچی است. شیوه تزئینی در بین بندهای عمودی آجر به خفته راسته کلوک‌بند معروف است به ايجاد این تزئين با استفاده از گچ؛ نقوش مُهري یا کوربندی یا توپی‌های ته‌آجری نیز می‌گویند. طرح‌هاي مزبور شامل طرح‌هاي ساده هندسي، اشكال گل‌وبوته و اسامي مقدس مانند الله و علي (ع) و… است. نمونه‌ای از شیوه کلوک‌بند پیش از سلجوقیان در میل ایاز سنگ بست خراسان متعلق به دوره غزنویان یافت شده است. اما این شیوه در دوره سلجوقی گسترش پیدا کرده و در دوره ایلخانی نیز به طور فراوان به کار رفته است. بطوری که در تزئین تمامی طرح‌های آجرچینی، از رگ‌چین ساده گرفته تا طرح‌های گلچین و خفته و راسته استفاده شده است. اکثر تزئینات کلوک‌بند در دوره سلجوقیان با گچ اجرا شده است که نمونه زیبا و شاخص اینگونه تزئینات در کاروانسرای رباط شرف است. همچنین از ترکیب گچ و آجرهای قالبی در ایجاد نقوش گره به خوبی بهره برده‌اند. با این شیوه یعنی ترکیب نقوش ظریف و گردان گچبری‌های لانه زنبوری در کنار آجرهای زمخت و هندسی، تزئینات منحصر به فردی ایجاد کردند.

نوع سوم یعنی کتیبه‌های آجری پیش‌بر (سفالینه‌های آجری) در کنار نقوش گیاهی ظریف گچبری در ابنیه سلجوقی بسیار کاربرد داشته‌اند؛ نمونه‌های بسیار زیبای آن در مسجد جامع برسیان و مسجد جامع گلپایگان وجود دارد. کتیبه‌های کوفی موشح محراب گلپایگان از لحاظ نزئینات آجری بسیار منحصر به فرد هستند و می‌توان آنها را قدیم یترین کوفی موشح آجری دانست که تبدیل به الگویی برای دوران بعدی مانند تزئینات مسجد ملک زوزن شدند.

بطور قطع می‌توان اظهار داشت که سلجوقیان از ترکیب آجر و کاشی (آجر لعابدار) در کنار یکدیگر برای اولین بار در نهایت زیبایی استفاده کرده و باعث پایه گذاری تکنیکی جدید شدند که در دوره‌های بعد یعنی خوارزمشاهیان و ایلخانیان به بار نشست.

به کارگیری کاشی یا به عبارت صحیح‌تر آجر لعابدار در تزئین ابنیه، از خصوصیات بارز معماری سلجوقی است؛ هنرمندان سلجوقی برای تضاد و جلوه، بیشتر از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای در کنار آجر نخودی یا سرخ رنگ استفاده کردند. مناره‌های سلجوقی بیشترین تزئینات بدین شکل را به خود اختصاص داده‌اند که مرکز تجمع این مناره‌ها در استان اصفهان است. آرامگاه‌های منطقه آذربایجان دارای تزئینات کاشی منحصر به فردی هستند که علاوه بر کتیبه های گره‌دار زیبا، شامل نقش گره و نقوش ترکیبی آجر و کاشی هستند. رنگ غالب کاشی ها در دوره سلجوقیان آبی فیروزه‌ای است و بیشترین کاربرد آن به عنوان کتیبه کوفی در کنار آجرهای قالبی، پیش‌بر و گاهی تراش بوده است. در جدول زیر به انواع مختلف چیدمان‌ آجری، متعلق به معماری سلجوقی و محل کاربرد آنها اشاره شده است.