پوشش‌های محافظ ساختمان
کارهای ساختمانی از قبیل رنگ آمیزی، برای زیبایی، بهداشت، محافظت، بهبود آثار نور و روشنایی، گرما و بهبود شرایط کاری، ایمنی و اقتصادی صورت می‌گیرد. گروهی از مصالح شامل رنگ‌ها، جلاها، لعاب‌ها، شلاک، لاکه، مواد رنگرزی، پر کننده‌ها و سیلرها هستند که به عنوان پوشش‌های محافظ ساختمان، به کار میروند.
رنگ‌ها
در حالی که روغن‌ها یکی از مواد اولیه رنگ‌های سنتی بودند، در سال‌های اخیر پیشرفت‌های جدیدی در صنعت رنگ حاصل شده و رنگ‌های الکیدی، امولسیونی رزینی، متالیک و لومینسنت، مکمل رنگ‌های روغنی شده‌اند.
پوشش‌های نخستین (پرایمرها)
پرایمرها نخستین پوشش برای بسیاری از سطوح مختلف، به منظور کمک به جلوگیری از رنگ پریدگی یا تغییر رنگ نهایی هستند و سبب چسبندگی بهتر پوشش‌های بعدی می‌شوند. مصالح به کار رفته به عنوان پرایمر، بسته به سطح آستر تغییر می‌کند. سطوح آلومینیومی باید با پرایمر کرومات روی آغشته شوند و از مصرف رنگ‌های سربی روی آنها خودداری شود.
سطوح مسی
سطوح مسی برای جلوگیری از خوردگی، نیاز به پرایمر خاصی ندارند. برای اینکه لایه اکسید مس تولید شده مانع از اکسیداسیون بعدی می‌شود. چنانچه قرار است سطوح مسی رنگ آمیزی شوند، پس از تمیزکاری معمولی می‌توان با پرایمرهای متداول روی سطوح فلزی آن را رنگ آمیزی کرد. چنانچه روی فلزات گالوانیزه قبلاً اسید استیک رقیق مالیده شده باشد، ممکن است با هر نوع پرایمر مناسب آنها را آسترکاری نمود. در غیر این صورت باید پرایمر ویژه سطوح گالوانیزه به کار رود.
سطوح اسکلت فولادی
سطوح اسکلت فولادی بسته به شرایط رویارویی متفاوت، به پرایمرهای مختلفی نیاز دارند. پرایمرهای اولئو رزینی حاوی سیلیکون سرب قلیایی، کرومات، اکسید فریک، دی اکسید تیتانیوم، فسفیت سرب دی بازیک یا دوده برای کارهای داخلی و خارجی در شرایط رویارویی عادی به مصرف می‌رسند. برای سطوح خارجی اسکلت فلزی که با عوامل جوی شدید (نامساعد) رویارو هستند یا برای فولاد مدفون در بتن، باید آلکید عادی محتوی سرنج به مصرف برسد. فولادهایی که در معرض عوامل غیر عادی نظیر مواد شیمیایی، تعریق یا بخار شدید قرار می‌گیرند، باید با پرایمری که هنگام خشک شدن، ویژگی‌های سخت شوندگی زیاد دارد، نظیر پرایمر اپوکسی (ویژه فلزات) حاوی سرنج اندود شوند. سطوح فرآورده‌های پنبه کوهی سیمان، باید از یک قشر پرایمر ضد قلیا مانند پرایمرهای حاوی لاستیک مصنوعی آغشته شوند.
سطوح قیری و قیراندود
سطوح قیری و قیراندود، پرایمری لازم دارند که مصالح قیری را در برابر رو زدن به سطوح رو‌یی باز دارد. شلاک‌ها برای این منظور مناسب‌اند، ولی لایه شکننده‌ای ایجاد می‌کنند که ممکن است مانع چسبیدن قشرهای بعدی شوند. برای این منظور جانشین مناسب، پرایمر آلومینیومی آماده به مصرف یا سیلر از نوع امولسیون لاتکس است. سطوح بتنی پا‌یین‌تر از کف تمام شده، باید قبل از رنگ آمیزی در برابر نفوذ آب از زیر آب بندی شوند. بعد از آن پرایمر از نوع رنگ ضد قلیایی لاستیک کلره باید مصرف شود.
سطوح بلو‌ک‌های سیمانی
سطوح بلو‌ک‌های سیمانی خشک و عاری از مواد قلیایی که قرار است رنگ آمیزی شوند، به پرایمر از نوع لاتکس فیلر نیاز دارند. اگر بلو‌ک‌ها قلیائیت نشان دادند، پرایمری از نوع ضد قلیا باید به مصرف برسد.
سطوح اندود سیمانی
سطوح اندود سمیانی خشک و بدون مواد قلیایی را می‌توان با سیلر لاتکس امولسیونی یا یک سیلر پرایمر اولئورزینی اندود کرد. اگر سطوح، کمی نم و نشانه‌ای از قلیائیت داشته باشند، باید با پرایمر ضد قلیایی لاستیک مصنوعی آغشته شوند. سطوح چوبی بسته به نوع چوب، به یکی از چند نوع پرایمر به شرح زیر احتیاج دارند و سپس روی پرایمر، رنگ رویه به کار خواهد رفت.
سایر سطوح
برای سطوح طبیعی یا رنگرزی شده سخت چوبهای رگه باز (به طور مثال بلوط یا زبان گنجشک)، اگر قرار است چشمه‌ها پر شود از خمیر طبیعی چوب به عنوان پرایمر استفاده خواهد شد، در غیر این صورت پرایمر روغن عمل آمده‌ای نظیر روغن تانگ یا روغن بزرک جوشانده خواهد بود.
سطوح چوبی کف اعم از طبیعی یا رنگرزی شده چنانچه رگه‌ها یکبار فشرده و نزدیک باشند، از روغن‌های عمل آمده و اگر رگه‌ها باز باشند، از خمیر طبیعی چوب استفاده خواهد شد.
برای رنگ طبیعی (خودرنگ) با دوام عالی روی چوبهای چشمه باز یا چشمه پر، پرایمر از نوع اپوکسی پلی استر براق شفاف مناسب است.
رنگ‌های روغنی
ترکیبات پایه‌ای رنگ‌های بر مبنای روغن شامل بدنه، مواد پرحجم کننده، حامل، رنگینه رقیق کننده، خشک کننده و مواد افزودنی ویژه به منظور ایجاد کیفیت‌های مناسب در رنگ هستند.
بدنه رنگ
بدنه رنگ که از گرد ماده‌ای جامد تهیه می‌شود، وظیفه ایجاد قدرت رنگ آمیزی و پوشاندن سطوح را عهده دار است. در رنگ‌های سفید، بدنه عمل رنگینه را نیز انجام می‌دهد. موادی که بیش از همه برای بدنه رنگ مصرف می‌شوند، شامل کربنات بازی یا سولفات بازی سرب (که بیش از همه رایج است)، اکسید روی، لیتوپون و اکسید تیتانیوم هستند.
این رنگ‌ها قدرت پوشانندگی خوبی دارند و پس از گذشت زمان، سطح مطلوبی برای رنگ آمیزی مجدد را به خاطر سف یدک زدن (آهکی شدن) تدریجی که در آنها اتفاق می‌افتد ارائه می‌دهد. در هر حال املاح سربی سمی هستند و به خاطر بخارهای سمی که ایجاد می‌کنند مصرف آنها در خارج بنا برای کارگران کم خطرتر است.
پرحجم کننده‌ها
پرحجم کننده‌ها (یا رنگدانه یارها) موادی هستند که از نظر شیمیایی بی‌اثرند و به منظور افزایش حجم و جلوگیری از ته نشینی مواد اکتیو رنگ به بدنه اضافه می‌شوند. گرد کربنات کلسیم، گرد سیلیس، سیلیکات آلومینیوم و سولفات باریوم همگی به عنوان رنگدانه یار مصرف می‌شوند.
رنگینه‌ها
رنگینه‌ها را برای تأمین رنگ دلخواه مصرف می‌کنند. در حالتی که رنگ سفید باشد، بدنه و رنگینه هر دو یکی هستند. رنگینه‌ها به دو گروه اساسی تقسیم بندی شده‌اند، طبیعی و ساختگی (یا مصنوعی). رنگینه‌های طبیعی از منابع جانوری، گیاهی و مواد معدنی به دست می‌آیند. قسمت
عمده رنگینه‌ها از منابع معدنی نظیر اکسید آهن، اکسید کرم، اکسید کبالت، سیناها، اخراها و امبرها هستند. بسیاری از ترکیبات مصنوعی رنگینه‌ها از گروه فتالوسیانین‌ها هستند. رنگینه‌های عمده شامل موارد زیر است.
- رنگینه‌های قرمز شامل سرنج، ورمیلیون و اخرای قرمز
- رنگینه‌های قهوه‌ای شامل اخرای پخته، سینای پخته و امبر پخته
- رنگینه‌های زرد شامل اکسید کروم، اکسید روی و اکسید کادمیوم
- رنگینه‌های آبی مشتمل بر آبی کبالت، آبی پروس، اولترامارین
- رنگینه‌های سبز شامل املاح کروم، ویریدین، و سبز امرالد
- رنگینه‌های سیاه مشتمل بر دوده و دوده قطران
رقیق کننده‌ها یا تینرها
رقیق کننده‌ها یا تینرها حلالهای فراری هستند که نوعی وابستگی طبیعی به حامل رنگ دارند. حلال‌ها سبب جریان یافتن بهتر رنگ شده و در موقع مصرف رنگ می‌پرند. ترپنتین یکی از متداول ترین رقیق کننده‌ها است. برخی برش‌های نفتی (حلال‌ها) مانند نفتا و بنزین نیز به عنوان رقیق کننده به مصرف می‌رسند.
خشک کننده‌ها
خشک کننده‌ها نمک‌های آلی فلزات مختلف مانند آهن، روی، کبالت، سرب، منگنز و کلسیم هستند که به منظور تسریع در اکسیداسیون و سخت شدن حامل به کار میروند.
رنگ‌های الکیدی
این رنگ‌ها به این دلیل الکیدی خوانده می‌شوند که در فرمولاسیون آنها رزین‌های ساختگی الکیدی به کار رفته است. رنگ‌های الکیدی از ترکیب یک روغن خشک شونده نظیر بزرک یا روغن کرچک دهیدراته با گلیسیرین (الکل) و انیدرید فتالیک (اسید) ساخته می‌شود. روغن‌های استیرناته نیز گاهی برای ساختن رنگ‌ها‌یی به کار میروند که دارای خاصیت خشک شوندگی سریع و چسبندگی عالی شوند. چنین فرمولاسیونی مقاومت بسیار خوبی را به رنگ در برابر قلیاها می‌دهد. در این موارد روغن خشک شونده معمولی، به صورت امولسیون یا محلول در استون است.
رنگ‌های با جلای فلزی
رنگ‌های با جلای فلزی یا متالیک حاوی یک رنگینه فلزی و یک حامل هستند. ماده رنگینه از تکه‌های ریز فلزی مانند آلومینیوم، مس، برنز، روی یا قلع است. این ذرات در یک ماده حامل معلق هستند که ممکن است از انواع جلاهای طبیعی یا مصنوعی یا بسته به محل مصرف رنگ یک لاک زود خشک شونده مخصوص برنزی یا حامل بر پایه قیر باشد.
رنگ‌های قیری و قطرانی
رنگ‌های قیری و قطرانی محصولاتی هستند به صورت امولسیون یا محلول در حلالهای آلی با رنگینه، مواد نرم کننده رزین‌های مصنوعی و فیلرهای غیر آلی یا بدون آنها، به رنگ سیاه یا تیره که از قیر نفتی یا زفت قطران به دست می‌آیند. فیلم ناز‌کی از این رنگ‌ها روی سطوح تشکیل می‌شود. اشکال عمده آنها حساسیت به هوازدگی است. زیرا در برابر هوا، تابش آفتاب و تغییر دما حساس اند و زود شکننده می‌شوند.
رنگ‌های ضدآتش
رنگ ضد آتش، ساختمان را در مقابل آتش محافظت نمی‌کند. بلکه از گسترش آتش جلوگیری می‌نماید. نحوه عمل برخی رنگ‌های ضد آتش چنان است که خاصیت چسبندگی و تا حدودی اثر عایق کنندگی دارند و بعضی رنگ‌ها نسوز هستند. نوع دیگر هنگام داغ شدن، بخاری معمولاً از نوع بخار آب یا گاز انیدرید کربنیک آزاد می‌سازند و بدین ترتیب آتش اطراف خود را محدود و خفه می‌سازند. این رنگ‌ها پوشش‌های ضد آتش غیر ورم کن نامیده می‌شوند.
پوشش‌های پلی استر اپوکسی
نیاز به مواد رنگی با بدنه سنگین تر به ویژه برای مصرف روی دیوارهای ساخته شده از مصالح بنایی و بتن به منظور محافظت بیشتر، تحت شرایطی سخت تر و با دامنه وسیع تر منجر به توسعه پوشش‌های پلی استر اپوکسی شود که حاوی درصد بیشتری مواد جامد نسبت به رنگ‌های سنتی هستند.
قشر رویه مشابه با آنچه گفته شد به صورت شفاف و در انواع براق و نیمه براق ساخته می‌شود. این رویه مناسب برای پوشاندن رنگ‌های قبلی است و از آن برای محافظت ظاهر سنگ، آجر، چوب و دیگر مصالح استفاده می‌شود. بسته به تخلخل قشر زیرین و درجه براق بودن، اعمال یک یا دو
قشر کافی است.
جلاها
جلاها فرآورده‌هایی هستند به شکل مایع کم و بیش شفاف، که به منظور پوشش محافظ سطوح همانند رنگ‌ها به کار میروند. ضمن اینکه سطح اصلی کار را نشان می‌دهند. تلألو و ظاهر براقی نیز به آن می‌بخشند. اصولاً جلاها، همان ترکیبات رنگ‌ها را دارند بدنه، حامل، رقیق کننده و خشک کننده و بسته به نوع مصالح به کار رفته در بدنه، به سه گروه تقسیم می‌شوند.
- جلاهای رزین طبیعی
- جلاهای رزین طبیعی اصلاح شده
- جلاهای رزین مصنوعی
لعاب‌ها
هنگامی که رنگینه‌ای به یک جلا اضافه شود، نتیجه آن لعاب است. هر نوع جلا‌یی قابل استفاده برای این موضوع است. و دوام لعاب بستگی زیادی به کیفیت رنگینه دارد. از آنجا که جلاها بدنه کدری ندارند که سبب رنگ آمیزی لعاب‌ها شوند، لعاب‌ها قدرت پوشش زیادی ندارند. برای اخذ بهترین نتیجه، یک قشر آستر کدر مورد نیاز است. لعاب‌های پخته‌ای که با رزین‌های مصنوعی ساخته می‌شوند بر روی بسیاری از لوازم خانگی، انواع پنل‌های نازک پرده ای، بام پوش‌ها و دیوار پو‌ش‌های خارجی آلومینیومی و مصالح تزئینی داخلی و خارجی به کار میروند.
شلاک
شلاک تنها پوشش مایع محافظی است که محتوی رزین حیوانی هستند. رزین محصول ترشح یک حشره هندی به نام لاک است. گردآورندگان رزین آنها را جمع آوری کرده، خرد و تمیز نموده و در الکل حل می‌کنند تا از آن شلاک نارنجی به دست آید. با سفید کردن رزین، شلاک خالص سفید به دست می‌آید. شلاک به سرعت خشک شده و کاربرد آن آسان است. فیلم کشسان محکمی بر روی چوب، فلز،شیشه، چوب پنبه و چرم به وجود می‌آورد. به هر حال شلاک نباید برای کارها‌یی که در شرایط رویارو یی خارج بنا قرار می‌گیرند، به کار رود، مگر به عنوان سیلر روی گره‌ها و ترک‌های چوب در زیر رنگ خارجی. شلاک به عنوان قشر پر کننده بر روی لکه‌ها و ماده پر کننده، مصرف قابل توجهی پیدا کرده است و گاهی به تنهایی یک ماده پوششی کامل به حساب می‌آید. عیب اصلی شلاک این است که زیر نور قوی آفتاب بی‌رنگ شده و آب حاوی قلیایی‌ها ، سبب سفیدشدن و نرم شدنش می‌شوند.
لاک‌ها
ماده‌ای که امروزه به عنوان لاک شناخته می‌شود، در مقایسه با مواد و مصالح مصنوعی نسبتاً جدید است. هدف از تولید این لاک‌ها جانشین ساختن آن با جلا برای پوشش‌های شفاف است. بسیاری از لاک‌های جدید بر پایه نیتروسلولز، به همراه رزین‌های طبیعی و یا ساختگی و روانسازها به مصرف می‌رسند. این مواد متشکله در مخلوطی از حلالهای فرار حل می‌شوند. پس از پریدن حلال، قشری از پوشش بر جای می‌ماند. روانسازها با شکنندگی رزین‌ها مقابله می‌کنند و در موقع کار با رزین آن را روان و جاری می‌سازند. ضمناً این مواد به بدنه لاک و دوام آن کمک می‌کنند. معمول ترین روان کننده‌ها، صمغ‌های استری هستند.
مواد رنگرزی
مواد رنگرزی موادی هستند که به منظور رنگ کردن سطوح چوبی به کار میروند. نقش این موادآن است که چوب را رنگ کنند، بدون اینکه رگه‌های چوب را پنهان یا محو سازند ولی پوشش محافظتی را ارائه نمی‌دهند. از مواد رنگرزی برای برجسته‌تر نمودن تضاد رنگ رگه‌ها، تغییر رنگ و حتی تقلید از رنگ چوبهای گران قیمت روی سطوحی که فاقد رنگ یا رگه مناسب‌اند، استفاده می‌شود. مواد رنگرزی بر مبنای نوع حلال به کار رفته، برای حل کردن ماده رنگی آنها به این شرح تقسیم بندی شده‌اند.
- مواد حل شده در آب
- مواد حل شده در الکل
- مواد نفوذ کننده روغنی
- مواد بازدارنده رگه‌های چوب از تورم
- مواد پاک کننده رنگینه
فیلرها
فیلرها موادی هستند که در قشر نهایی سطح چوب، (به ویژه چوب‌هایی که دارای رگه‌های باز هستند) به منظور پر کردن حفره‌ها و آماده کردن سطح صاف و یکنواخت برای جلا زدن یا لاک زدن و نیز برای رساندن رنگ به حفره‌های چوب و وضوح رگه‌ها به کار میروند. عموماً دو نوع فیلر وجود دارد، فیلرهای خمیری که روی چوبهای رگه باز مصرف می‌شوند و فیلرهای مایع برای چوبهای رگه بسته.
سیلرها
نخستین هدف از کاربرد سیلر این است که سطح چوب را پر کرده و از جذب مواد قشرهای بعدی جلوگیری کند. سیلر ممکن است روی چوب لخت که صاف و سمباده زنی شده یا روی چوبی که موادرنگرزی و فیلر خورده است، به کار رود. به علاوه سیلر تمایل به نفوذ در فیلر دارد. با مواد رنگرزی مخلوط می‌شود، هر نوع رگه از جا بلند شده چوبی را سفت می‌کند و بنابراین سمباده زنی را آسان‌تر می‌سازد و بالاخره بین چوب و لایه‌های رنگ، چسبندگی ایجاد می‌کند.
تعدادی از مواد به عنوان سیلر مصرف می‌شوند. کاربرد هر نوع سیلر ویژه در هر وضعیت، بستگی به نوع سطح کار نهایی خواهد داشت. شلاک به عنوان سیلر مصرف وسیعی دارد، ولی این نوع سیلر بهترین چسبندگی برای قشرهای رویه را ایجاد نمی‌کند و ممکن است تمایل به ترک خوردگی را در زیر لایه‌های ضخیم روکاری نشان دهد.
رنگ‌های سنتی و ارزان قیمت
این رنگ‌ها به علت دوام کمشان امروزه کمتر معمول‌اند، ولی نظر به اینکه برای ساختمان‌های موقت یا روستایی مناسب‌اند.
رنگ لعابی
این رنگ برای سطوح گچی داخل ساختمان مناسب بوده و با قلم مو، پمپ یا غلتک زده می‌شود. رنگ لعابی مخلوطی است از گل سفید یا پودر سنگ آهک (گل مل) به عنوان پر کننده، سریش یا سریشم یا کتیرا به عنوان چسب، قدری لاجورد برای از بین بردن زردی رنگ‌های سفید و انواع پودر جوهرهای رنگی برای ایجاد رنگ‌های متنوع. گاهی به جای جوهر رنگی از رنگ پلاستیک امولسیونی استفاده می‌شود.
رنگ پنبه آب با دوغاب آهک
رنگ پنبه با دوغاب آهک هیدراته با غلظت‌های مختلف ممکن است ظاهر دیوارهای خشتی و گلی و آجری را بهبود بخشد و از نظر بهداشتی نیز می‌تواند مفید باشد. این رنگ تا حدودی توان محافظت در برابر آب یا فرسوده شدن را به دیوارها می‌دهد و فقط مدت کوتاهی دوام دارد.
دوغاب سیمان
استفاده از دوغاب سیمان برای استحکام نسبی بیشتر روی ساختمان‌های گلی و آجری معمول است در این صورت می‌توان از دوغاب انواع سیمان‌های پرتلند خاکستری، سفید و رنگی استفاده کرد. گاهی بسته به موقعیت به دوغاب سیمان می‌توان قدری آهک شکفته نیز افزود.
