نشریه شماره ۲۶۷ جلد ۲
در سال ۱۳۸۲، تفاهم نامهای با هدف همکاری و هماهنگی معاونت آموزش، تحقیقات و فنّاوری وزارت راه و ترابری و معاونت امور فنی سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، در زمینه تهیه ضوابط و معیارهای فنی بخش راه و ترابری، مبادله و به منظر هدایت، راهبری و برنامه ریزی منسجم و اصولی امور مرتبط، کمیته راهبری متشکل از نمایندگان دو مجموعه تشکیل شد. این کمیته با تشکیل جلسات منظم نسبت به هدایت و راهبری پروژههای جدید و جاری، در مراحل مختلف تعریف و تصویب پروژهها، انجام، نظارت و آمادهسازی نهایی و ابلاغ آنها، اقدامهای لازم را انجام داده است. یکی از پروژههای حاصل از این فرآیند نشریه شماره ۲۶۷ است.
آیین نامه ایمنی راهها در زمینه ایمنی ساخت، نگهداری و بهرهبرداری راهها، توسط گروهی محقق و با همکاری پژوهشکده حمل و نقل و اداره کل ایمنی و حریم راهها با بررسی تعدادی از معتبرترین آیین نامه ها، معیارها و توصیه های فنی بین المللی موجود در زمینه ایمنی راهها تهیه شده است.

پل
سازه ای مشتمل بر چند پایه که روی محل گود یا روی موانعی همچون آب راه یا راه آهن ایجاد می شود و دارای معبری برای تأمین وسایل نقلیه یا سایر بارهای متحرک است.
کف راه در طرفین پل شامل سواره رو و شانههای هم سطح آن است. وضعیت سواره رو و شانهها را باید در روی پل حفظ کرد یعنی از پهنای آن دو نکاست و آنها را همسطح نگاه داشت، به عبارت کاملتر ضوابط حاکم بر تعیین وضع هندسی کف راه در محل پل باید همانند قسمتهای عادی راه باشد.
اگر در محل پل پهنای سواره رو یا شانه کاهش پذیرد، یا به جای شانۀ همسطح پیاده رو پله دار (پیاده رو جدول دار یا غیر همسطح) در کنار سواره رو قرار گیرد، ایمنی مطلوب فراهم نخواهد بود. پلهای بزرگ طولانی که نیاز قطعی به پیاده رو دارد، از شمول ضرورت تأمین شانه همسطح مستثنا شده است چه، احداث توأم شانۀ همسطح و پیاده رو، بار سنگینی را بر هزینهها تحمیل میکند. بسیاری از پلهای بزرگ ساخته شده در کشور فاقد شانۀ همسطح هستند و در کناره سواره رو، پیاده رو پله دار در نظر گرفته شده است . مجموع پهنای سواره رو و پیاده رو در اغلب موارد برابر با مجموع پهنای سواره رو و شانه در قسمتهای عادی راه میباشد.
روشهای ایمن سازی پلهای باریک
بسته به باریکی پل و وضع راه و ترافیک آن، باید به گزیدهای از اقدامات زیر متوسل شد.
- تعریض پیاده رو از طریق حذف پیاده رو
- استفاده از حفاظ ایمنی برای پل و قطعات راه طرفین آن
- انجام خط کشی و به کار بردن علایم و چراغ راهنمایی
- یکطرفه کردن پل به طور متناوب
- اصلاح وضع هندسی و فاصلۀ دید راه در طرفین پل
- ایجاد مسیر جداگانه برای وسایل نقلیۀ سنگین
- کنترل عوامل محیطی و حذف موجبات حواس پرتی راننده در حوالی پل
- ایجاد رویۀ لرزآور در طول مناسبی از طرفین پل
تونل
به طور متعارف فکر ایجاد تونل در یکی از دو حالت زیر به ذهن میرسد.
- الف: عبور از یک طرف رشته کوه به طرف دیگر، ضمن پرهیز از صعود به بالاترین نقطه و سپس پایین آمدن تا بلندی مناسب. میتوان گفت که این تونلها از نوع ارتفاعی هستند.
- ب: پرهیز از عبور راه در دامنۀ تیز سنگی (که از نظر فنی اغلب نشدنی است) از طریق نفوذ به درون کوه و خروج از آن در اولین محل که دامنۀ تیز محو میشود . تونلهایی که بدین منظور ساخته میشود را میتوان (نوع انحرافی) نامید.
صرف نظر از هزینۀ سنگین تونل در افکار عمومی و حتی بعضی شاغلان امر، راه مشکل گشای مطلق و بی دردسر به نظر میآید که برای آسان کردن سفر برتری بی چون و چرا دارد.
عوامل مرتبط با ایمنی تونل در نشریه شماره ۲۶۷ را می توان شامل موارد زیر دانست.
- محدودیت نیمرخ عرضی
- یخبندان
- خرابی خودروها
- تصادف
- تهویه
- روشنایی
- آتش سوزی
- یخبندان
در تونل که نزولات جوی وجود ندارد، مسئله یخبندان به شکلی که در بخش عادی راه و فضای باز آشکار می شود، مطرح نیست. اگر زهکشی و عایق کاری تونل به نحو مطلوب انجام نشده باشد، آب زیرزمینی از طاق عبور میکند و به پایین میریزد. هنگامی که دمای هوای تونل به مقادیر زیر صفر می رسد (که به ویژه در طولهای منتهی به ورودی و خروجی کاملاً محتمل است)، آب در حال ریزش به تدریج در هنگام خلوت بودن تونل یخ میبندد و حاصل کار به شکل قندیلهایی چسبیده به طاق و آویخته از آن ظاهر میشود. برخورد وسایل نقلیه به این میلههای یخی خطرآفرین است.
توصیههای ایمن سازی تونل در برابر آتش سوزی
برای فراهم کردن ایمنی مورد نظر باید به رهنمودهای زیر عنایت داشت.
- چنانچه حمل و نقل مواد خطرناک در تونل مجاز باشد برای محاسبات مقاومت در برابر آتش سوزی، معیار بالاتری مبنای کار قرار میگیرد. منحنی افزایش دمای حاصل از آتش سوزی بر حسب زمان برای آتش سوزیهای مختلف متفاوت است. مجاز بودن عبور محمولههای مواد خطرناک در همۀ تونلها ضرورت ندارد.
- در تونلهای متعارف که با حفاری زیرزمینی به وجود میآیند، پوششهای غیر مسلح (در اثر آتش سوزی) دچار آسیب و تغییر شکل میشوند ولی فرو نمیریزد. ضایعات عمدتاً متوجه سازههای فرعی و تجهیزات است.
گردنهها و برشهای بلند
برای عبور از یک سوی رشته کوه به سوی دیگر آن، اگر به دلایلی کاربرد تونل امکان پذیر نباشد، با استفاده از مسیر یک طرفه دامنه تا نقطۀ مناسبی از خط الرأس رشته کوه بالا میروند و سپس از آن محل روی دامنۀ دیگر پایین میآیند. این حرکت را اصطلاحاً عبور از گردنه مینامند.
گردنه به لحاظ فراز و نشیب طولانی مجاورت راه با پرتگاه مسائل مربوط به بارش برف سنگین و بسته شدن راه انتظار طولانی و رنج آور خودروهای سبک در پشت سر وسائط نقلیۀ سنگین و کندرو در راههای دوخطۀ دوطرفه ای که خط مخصوص سربالایی ندارند و به ویژه در صورت بروز تصادف، دامنه های ریزشی مجاور راه مشکلات ترمزگیری و سرخوردن وسایل نقلیۀ سنگین در سرازیری در تابستان و زمستان و بالاخره داشتن مشخصات هندسی کمینه از نقاط خاص و حادثه خیز راه است.
دیوار حائل
در مناطق کوهستانی پربرف، ریزش بهمنهای متعدد پدید میآید و راههایی که از چنین مناطقی میگذرد، طبعاً در معرض برخورد بهمن قرار میگیرد که اگر برای آن چارهای اندیشیده نشود، حوادث مصیبت باری در پی خواهد داشت.
مناطق بهمن زا با درههای تیز (تند شیب) که در بالای آن امکان انباشته شدن برف در منطقه گودی وجود دارد مشخص میشود دامنههای رو به جنوب، محل خطر خاصی است، چه در آن سمت قشرهای یخی متعدد با سطح لغزنده در تودههای برف تشکیل میشود و در فصل بهار که برف به سرعت آب میشود زمینه مناسب برای حرکت تودهها را فراهم مینماید.
کارهای حفاظتی
این گونه کارها در جهت تحقق یکی از اهداف زیر صورت میگیرد.
- جلوگیری از به راه افتادن توده برف
- جذب تدریجی تمام یا بخشی از نیروی بهمن
- منحرف کردن بهمن به سمت دره یا گودیهایی که فاقد آبادانی است.
- هدایت بهمن از روی سازه محافظ راه به داخل دره پایین دست راه
سازههای منحرف كننده و محافظ
- دیوارهای حایل و بهمن شکن از حملۀ بهمن به سمت سازهها جلوگیری نموده و یا راه آن را به سمت درهها و گودیهای دور از راه و آبادی کج می کند.
- دیوارهای حایل، عمود بر راستای حرکت بهمن ساخته میشود.
- سازههای بهمن گردان عبارت است از دیوارهای مثلثی شکل خشکه چین، به پهنای ۴ تا ۶ متر و بلندی ۵ تا ۱۰ متر، دارازای این دیوارها ممکن است به ۳۰ تا ۴۰ متر برسد.
- بهمن شکن عبارت است از سدهای مثلثی شکل سنگی یا بتنی که با زاویه ۳۰ تا ۴۰ درجه نسبت به راستای حرکت بهمن قرار میگیرند.
- حفاظت پل و ابنیه به کمک سدهایی از نوع دیوار حایل یا سازه خاکی انجام میشود.
فهرست کلی مطالب نشریه شماره ۲۶۷ جلد ۲
نشریه شماره ۲۶۷ با عنوان آیین نامه ایمنی راهها (ایمنی ابنیه فنی) شامل سه فصل است. در فصل، اول (پل) پس از ارائه شرایط لازم برای ایمن نگهداشتن ابنیه فنی پل، به تمهیدات ایمنی در محدوده پلها و روش تعیین شاخص ایمنی پلها اشاره شده است. در فصل دوم (تونل) به عوامل مرتبط با ایمنی تونل مانند محدودیت نیمرخ عرضی، یخبندان، خرابی خودروها، تصادف، تهویه، روشنایی و آتش سوزی پرداخته شده است. در فصل سوم (دیوار حایل) در خصوص نقش دیوارهای حایل در مناطق کوهستانی و پربرف در افزایش ایمنی تردد، مسایل ایمنی مربوط به کاهش آثار نامطلوب باد و روشهای تحکیم یا تثبیت شیروانی خاکبرداری به منظور ایمن سازی گردنهها و برشهای بلند مطالبی آورده شده است.
جستجوی نشریه ها و معیارهای فنی