نشریه شماره ۱۷۰
فن آبیاری در ایران از سابقه بسیار طولانی برخوردار بوده و نیاکان ما از هزاران سال پیش در احداث سدها و تاسیسات آبیاری پیشقدم بوده‌اند و آثار متعددی در این زمینه از خود به جای گذاشته‌اند، ولی متاسفانه این صنعت به جز چند دهه اخیر در حال رکود بوده است. و بالطبع بهره‌برداری و نگهداری از تاسیسات که در گذشته با همکاری و مشارکت بهره‌برداران به موقع مرمت و لایروبی می‌شد نیز دچار فراموشی شده است. و فقط در موارد معدودی این همکاری‌ها دیده می‌شود. بررسی نتایج عملکرد بهره برداری و نگهداری از شبکه‌های آبیاری و زهکشی بیانگر این واقعیت است که متاسفانه اکثر شبکه‌های موجود به حال خود رها شده و مدیریت بهره‌برداری و نگهداری در آنها به دست فراموشی سپرده شده است. با توجه به محدودیت توان منابع آب در سطح کشور کنترل و توزیع آب و بهره برداری و نگهداری صحیح از شبکه‌های مدرن آبیاری و زهکشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. و به منظور بهره‌برداری بهینه از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده حتما باید برای تهیه و تدوین ضوابط و دستورالعمل‌های مربوط همزمان با مطالعات طرح و قبل از اجرای پروژه‌ها اقدام نمود. در سال های اخیر سازمان خواربار و کشاورزی جهانی وابسته با سازمان ملل متحد با درک مشکلات موجود در زمینه خدمات بهره‌برداری و نگهداری درکشورای در حال توسعه بررسی‌های وسیعی را در این زمینه در کشورهای یاد شده انجام داده و نتایج آن را در نشریه شماره ۱۷۰ تحت عنوان تشکیلات بهره‌برداری و نگهداری طرح‌های آبیاری انتشار داده است.
سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۶۸ با بهره‌گیری از نشریه شماره ۱۷۰ به عنوان منبع اصلی برای تهیه نشریه شماره ۱۹۰ تحت عنوان خدمات فنی دوران بهره‌برداری و نگهداری اقدام کرد که ضمن حفظ امانت در ترجمه مطالب آن با نگرشی کلی بر مشکلات و مسایل عمده مربوط به شبکه‌های آبیاری و زهکشی کشور راه‌حل‌های مناسب را با آن مطالب تلفیق و در متن منظور کرده است.
اهداف نشریه شماره ۱۷۰
به طور کلی هدف از تدوین نشریه شماره ۱۷۰ کاهش و در مواردی رفع نارسایی‌های موجود و تعیین ضوابط مشخص است. به نحوی که خدمات مورد نیاز به طور هماهنگ و با قابلیت اطمینان کافی و با در نظر گرفتن مسائل و نکاتی انجام گیرد که توجه به آنها بهره‌برداری و نگهداری از شبکه‌ها را با حداقل مشکلات مواجه ساخته و در هر مورد راه‌حل‌های لازم را ارائه نمایند. در نشریه شماره ۱۷۰ سعی شده تا شرکت های بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری و زهکشی که به صورت دولتی اداره می‌شوند به سمت شرکت‌های اقماری و گروه‌‌های بهره‌برداران با ماهیت کاملاً خصوصی سوق داده شده و تا حد امکان بهره‌بردارن در تمام مراحل کار مشارکت نمایند. باید گفت که این استاندارد می‌تواند به عنوان دستورالعمل برای کارفرمایان و مسئولان بهره‌برداری و نگهداری شبکه‌های ابیاری و زهکشی مورد توجه قرار گیرد و علاوه بر آن طراحان و مشاورین نیز برای تهیه طرح‌های اجرایی از مندرجات این استاندارد استفاده نمایند.
خدمات بهره‌برداری و نگهداری از شبکه‌های آبیاری و زهکشی
خدمات مستمری که به منظور استفاده بهینه از سیستم‌های آبگیری، انتقال و توزیع آب تا ابتدای قطعات زراعی برای دستیابی به برنامه توزیع سالانه آب در اراضی زیر پوشش شبکه و همچنین جمع آوری و تخلیه رواناب‌هذا و زهاب‌ها در طول عمر مفید پیش بینی شده شبکه و در مقابل دریافت آب بها صورت می‌گیرد. خدمات بهره‌برداری نامیده می‌شود.
خدمات نگهداری شبکه آبیاری و زهکشی عبارت است از انجام دادن عملیات مستمری از قبیل بازرسی، تعمیرات، لایروبی و تدارک مصالح، ماشین آلات، تجهیزات ایمنی و حفاظتی و غیره است تا امکان بهره‌برداری مناسب از تاسیسات شبکه در طول عمر مفید آن فراهم آید.
شبکه آبیاری
شبکه آبیاری به دو قسمت شبکه اصلی و شبکه فرعی (کانال‌های درجه ۳ و ۴) تقسیم می‌شود. شبکه اصلی وظیفه انتقال و توزیع آب تا سر مزارع و شبکه فرعی وظیفه توزیع آب در داخل مزارع را بر عهده دارد.
شبکه اصلی آبیاری
به مجموعه، مجاری و ساختمان‌های هیدرولیکی که به وسیله انها آب از آبگیر اصلی تا آبگیرهای مزارع انتقال و توزیع می‌شود و مجموعاً برای بهره‌برداری و نگهداری شبکه مورد نیاز است شبکه اصلی آبیاری گفته می‌شود که معمولاً شامل تمامی یا بعضی از اجزای زیر است.
- کانال‌های و مجاری بسته (لوله‌ها، تونل‌ها)، انهار زهکشی، ساختمان‌های هیدرولیکی، جاده‌های ارتباطی و سرویس بهره‌برداری و نگهداری.
شبکه زهکشی
شبکه زهکشی با توجه به روش احداث، نحوه جمع آوری آب‌های مازاد سطحی یا زیرزمینی و همچنین موقعیت و عملکرد آنها در شبکه به صور مختلف تقسیم می‌شود. از آن جمله می‌توان زهکش‌های سطحی، زیرزمینی (یا ترکیبی از این دو)، روباز، روبسته، اصلی، فرعی و …. را نام برد.
کنترل و تخصصی منابع آب
پیش بینی میزان آب قابل مصرف برای سال آبی (زراعی) آینده در هر شبکه به دقت و تا حدودی به محاسبات پیچیده نیاز دارد که در این عملیات عوامل متعددی نظیر شرایط اقلیمی، میزان ذخیره جریان‌های سطحی تنظیم شده با توجه به آمار هیدرولوژی حوضه و همچنین مقدار و چگونگی توزیع آن در دوران مصرف و تغییرات آن در طی دوران بهره‌برداری، درجه اطمینان، میزان دقت آمار هواشناسی، مقدار بارندگی موثر و بالاخره پتانسیل سایر منابع آبی موجود در منطقه در طی دوره‌های آبیاری به طور مستقیم موثر هستند.
مکته مهم در این نوع برآوردها با هر روشی که صورت می‌گیرد در نظر گرفتن حالت‌های ممکن و متناسب با تغییرات تحتمالی هیدروکلیماتولوژی منطقه است. بدین ترتیب بر اساس نتایج حاصل برنامه‌ریزی آبیاری در هر شبکه نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.
بررسی و تخصیص منابع آب
پس از محاسبات مربوط به آب قابل دسترسی و اب مورد تقاضا، مشکل ترین بخش کار تصمیم گیری در مودر تمهیدات و اقداماتی است که بتوان از طریق آن تعادل مورد نظر را ایجاد نمود. قبل از شرح اقدامات، در بین حالات گوناگون، بین مقادیر آب قابل دسترسی و آب مورد تقاضا وجود داشته باشد، سه حالت عمده زیر قابل تشخیص است.
- حالت اول – آب قابل دسترسی بیشتر یا مساوی آب مورد تقاضاست
- حالت دوم – آب قابل دسترسی اندکی کمتر از آب مورد تقاضاست
- حالت سوم – آب قابل دسترسی به مقدار زیادی کمتر از آب مورد تقاضاست.
کنترل و توزیع منابع آب
روش‌های مختلفی برای توزیع آب وجود دارد که معمولترین آنها عبارت است از.
- توزیع بر حسب تقاضا به صورت دائم
- توزیع بر حسب تقاضا با فاصله چند روزه
- توزیع بر حسب تقاضا در یک تناوب معین از نهرها
- توزیع با تناوب و مقدار معین از نهرها
هر یک از روش‌های توزیع دارای ویژگی های مربوط به خود هستند لذا روشی که در یک محل دارای کارایی موثر است احتمال دارد در محل دیگر کارایی لازم را نداشته باشد، بنابراین روش توزیع آب باید با توجه به شرایط اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی هر محل قابل توجیه باشد.
نگهداری شبکه‌های آبیاری و زهکشی
عملیات نگهداری شبکه‌های آبیاری و زهکشی ارتباط نزدیکی با عملیات بهره‌برداری و در جهت بهبود آن دارد و معمولاً مدیریت واحدی مسئولیت بخش‌های بهره‌برداری و نگهداری را عهده‌دار می‌شود. و اکثر ماموران بهره‌برداری در غیر فصل آبیاری کارهای لایروبی و مرمت انهار و سازه‌های هیدرولیکی را انجام می‌دهند. یا با ماموران نگهداری همکاری می‌کنند. در واحدهای کوچکتر از ۱۰۰۰۰ هکتار و بر حسب مورد بخش‌های بهره‌برداری و نگهداری در هم ادغام وتحت یک سرپرستی اداره می‌شود.
فهرست مطالب نشریه شماره ۱۷۰
بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری و زهکشی
- کنترل و تخصیص منابع آب
- برآورد نیازهای آبیاری
- کنترل و توزیع آب
- تجدید نظر و به هنگام کردن دستورالعمل‌های بهره‌برداری
- ارزیابی و مقایسه برنامه بهره‌برداری پیش بینی شده با عملکرد سالانه
نگهداری شبکه‌های آبیاری و زهکشی
- وظایف اصلی واحد خدمات نگهداری
- تهیه برنامه اجرایی
- تعمیرات و نوسازی
- عملیات نقشه‌برداری
- برنامه‌ریزی فعالیت‌های نگهداری
- اجرای برنامه‌های نگهداری و تعمیرات
تشکیلات سازمانی خدماتت بهره‌برداری و نگهداری
- شرکت‌های بهره‌برداری و نگهداری از شبکه‌های آبیاری و زهکشی
- ارکان و شرح وظایف پرسنل مورد نیاز شرکت‌های بهره‌برداری
- شرکت‌های اقماری
- برنامه آموزش برای ارتقای کارایی پرسنل بهره‌برداری و نگهداری شبکه‌های آبیاری و زهکشی
- خدمات ادرای
جستجوی نشریه‌ها و معیارهای فنی
