نشریه شماره ۷۱۱
يكي از مهم ترين ابزارهای موثر جهت پيشگيری از آلودگی منابع تامين آب شرب بسته بندی، تعيين و اعمال حريم کیفی منابع آب است. با توجه به وجود ابهامات و اشكالات در مبانی تعيين حريم کیفی منابع آب در دستورالعمل آب بسته بندی، ضروری است با عنايت به تجارب و مبانی علمی و بين المللی، روش‌های تعيين حريم کیفی آب بسته بندی تدقيق و شفاف شود. بر اين اساس میتوان برای حفاظت از كيفيت آب بسته بندی در مقابل آلاينده‌های احتمالی و در جهت كاهش ريسك آلودگی آب‌های بسته بندی، كاربریهای حاشيه منابع آب بسته بندی را به منظور استقرار بهينه كاربریها طبقه بندی و جانمایی نمود و محدوديت‌ها و ممنوعيت‌هایی در اين خصوص با روش‌های علمی تعيين كرد. لذا ضروری است تا با توجه به توضيحات مذكور، نشریه شماره ۷۱۱ در قالب طرح تهيه ضوابط و معيارهای فنی صنعت آب كشور با عنوان تعيين حريم کیفی منابع آب جهت بسته بندی با هدف شرب، مورد بازنگری و اصلاح قرار گيرد.
دامنه کاربرد نشریه شماره ۷۱۱
دامنه کاربرد نشریه شماره ۷۱۱ محدود بوده، لذا لازم است به هنگام استفاده از این راهنما، محدودیت‌ها‌ی آن را در نظر گرفت و توجه داشت که از راهنما نه به عنوان یک نسخه درمانی واحد بلکه به عنوان ابزاری برای یافتن نسخه درمانی مناسب و کارآمد در یک منطقه مطالعاتی مشخص میتوان استفاده کرد.
اطلاعات ارائه شده در نشریه شماره ۷۱۱ به مدیران، صاحبان صنایع آب بسته بندی، مشاوران و پیمانکاران کمک می‌کند تا بر حسب مسئولیت با برآورد وضعیت منابع آب بسته بندی و پیش بینی منابع آلودگی، سیاست‌ها و راهکارهای مناسبی برای کنترل ورود آلودگی به منبع آبی مورد نظر را انتخاب و الزامات مدیریت کیفیت منابع آب بسته بندی را مبتنی بر اصول حفظ سلامت انسان و محیط زیست و مدیریت پایدار منابع آب تامین کنند.
اهداف نشریه شماره ۷۱۱
هدف این راهنما، ارائه راهنمایی لازم برای حفاظت کیفی منابع آب بسته بندی با هدف شرب، با تکیه بر راهکار تعیین حریم کیفی است. نشریه شماره ۷۱۱، دیدگاه جامعی در خصوص تعیین حریم کیفی منابع آب بسته بندی و اتخاذ سیاست‌ها جهت برنامه ریزی حفاظت کیفی آن ارائه می‌کند.
آب بسته بندی
در استاندارد ملی ایران ۲۶۰۶ با عنوان آیین کار به منظور بهره‌برداری از آب‌های معدنی طبیعی آشامیدنی، آب بسته بندی این گونه تعریف می‌شود. آب‌هایی هستند که در ظروف نفوذناپذیر و مختلف (از نظر نوع، ترکیب، حجم و شکل) پر شده‌اند و برای مصرف مستقیم (بدون انجام فرایند دیگر) مورد استفاده قرار می‌گیرند. آب آشامیدنی بسته بندی شده یک ماده غذایی محسوب می‌شود.
در ایران طبق تعریف ارائه شده در دستورالعمل نحوه صدور مجوز بسته بندی آب جهت مصارف شرب، که توسط وزرات نیرو تهیه شده است، آب بسته بندی به آبی اطلاق می‌شود که به صورت در بسته (پلمپ شده) در ظروف مخصوص با کیفیت مورد تایید وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای شرب مردم تهیه می‌شود. طبق این دستورالعمل آب بسته بندی را میتوان از هر نوع منبع آب سطحی و زیرزمینی پس از حصول اطمینان از رعایت مسایل بهداشتی و استانداردهای لازم مندرج در دستورالعمل بسته بندی و به فروش رساند.
ضرورت تعیین حریم کیفی منابع آب بسته بندی با هدف شرب
کیفیت منابع آبی بسته بندی و مدیریت و کنترل آن، به عوامل طبیعی و غیر طبیعی مختلفی مانند شرایط آب هوایی، کاربری اراضی، رودخانه‌ها یا دریاچه‌هایی که تغذیه کننده منابع آب بسته بندی هستند، بستگی دارد. در صورت آسیب دیدن و آلوده شدن این منابع، ترمیم آن پرهزینه و زمان بر است. برای نمونه آب زیرزمینی بر خلاف آب سطحی به سمت یک نقطه مشخصی جریان ندارد که بتوان با در نظر گرفتن ویژگی های توپوگرافی، هیدرولوژیکی و کاربری اراضی حوضه آبریز، فرایندها و اندر کنش آنها را به صورت مستقیم تحلیل کرد و آن را به راختی مدیریت کرد.
با مدیریت و حفاظت کیفی منابع اب بسته بندی میتوان آن را به منبع آبی پایدار و با کیفیت مناسب برای آب بسته بندی تبدیل کرد. در مقابل فقدان برنامه و راهکار مدیریتی و حفاظتی از منابع آبی آب بسته بندی میتواند کیفیت و کمیت منابع آبی آب بسته بندی را کاهش داده و محیط زیست اطراف منبع را نیز تخریب کند. این نوع تخریب‌ها معمولاً غیر قابل جبران بوده و ممکن است کارایی منبع آب بسته بندی را به طور کامل از بین برد.
مروری بر رویکردهای جهانی پیرامون تعیین حریم و حفاظت کیفی منابع آب بسته بندی
بسیاری از شرکت های آب، شهرداری ها، سازمان‌های حفاظت محیط زیستی، سازمان‌های بهداشتی، دارویی و غذایی در سراسر دنیا، کیفیت آب بسته بندی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و استانداردها و پیشنهادهای مختلفی ارائه نموده‌اند. به طور کلی در بیشتر کشورها،حفاظت منابع آب بسته بندی بر راهبردهای مدیریتی مثل ایجاد محدودیت در کاربری اراضی استوار است. و هدف آنها کنترل فعالیت‌های آلوده کننده در اطراف منبع آب بسته بندی است. تحقیقات و بررسی‌های علمی و قوانین پیرامون این موضوع در جهان فراوان است.
نوع منبع آب بسته بندی
شناسایی نوع و ویژگی‌های طبیعی منبع آب بسته بندی برای تعیین محدوده مطالعاتی ضروری است. منابع آب بسته بندی معمولاً به صورت چشمه، چاه یا برخی رودخانه‌هایی هستند که منشا زیرزمینی دارند. مفهوم تعیین حریم کیفی منابع آب بسته بندی بیشتر شامل چاه و چشمه است.
چشمه و چاه به عنوان منابع آب بسته بندی دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و از آنجا که مستقیماً با سفره زیرزمینی مرتبط است از پیچیدگی بیشتری برخوردار است.
توپوگرافی، ژئولوژی و جریان آب زیرزمینی
توپوگرافی در مقیاس‌های مختلف بر الگوی جریان آب زیرزمینی تاثیر می‌گذارد، اما ارتباط بین توپوگرافی و تقسیمات عرصه تغذیه چشمه یا چاه معمولاً ساده نیست. محدوده‌های توپوگرافیکی سطح زمین مانند پشته کوه‌ها لزوماً محدودیت قابل توجهی برای جریان آب زیرزمینی نیستند. به ویژه در سیستم‌های کارستی که در آن نمونه‌های مختلفی از جریان در زیر پشته‌ها و دره‌ها وجود دارد. در این موارد درست نیست که ترسیم عرصه تغذیه چشمه یا چاه تنها بر اساس توپوگرافی انجام شود. با این وجود لازم است که توپوگرافی منطقه در نظر گرفته شود زیرا واضح است که عرصه تغذیه چشمه در تراز بالای تراز چشمه یا چاه قرار دارد. البته موارد استثنایی اندکی بر اثر فشارهای تکنونیکی وجود دارد.
انتقال آلودگی توسط ذرات خاک آلوده
برخی آلاینده‌ها به ذرات خاک می‌چسبند و با ورود به منابع آبی (عمدتاً آب‌های سطحی) می‌توانند آن را آلوده کنند. بارش‌های اسیدی یکی از عوامل فرسایش خاک هستند که در مناطق صنعتی، شهرهای بزرگ و مناطق ساحلی بیشتر مشاهده می‌شود. بارش‌های اسیدی قابلیت فرسایش بالایی دارند و می توانند منابع آب بسته بندی را تحت تاثیر قرار دهند. فرسایش پذیری خاک در محدوده مطالعاتی به خصوصیات بارش، رواناب، توپوگرافی، جنس خاک و کاربری زمین و پوشش گیاهی منطقه بستگی دراد. برای جلوگیری ار فرسایش، از اقدامات مهندسی که در اصطلاح به آن (بهترین راهکارهای مدیریتی) می‌گویند. استفاده می‌شود.
کانون‌های آلودگی منابع آب بسته بندی
کانون‌های آلودگی را میتوان از جنبه‌های گستردگی مکانی (سطحی، خطی یا نقطه‌ای)، مشخصات زمانی (دائمی، دوره‌ای، متناوب و حتی فقط یکبار) و کاربری منبع آلودگی (کشاورزی، صنعتی، شهری و روستایی، طبیعی و نظامی) و بر اساس نوع و مقدار پارامتر آلاینده طبقه بندی کرد. طبقه بندی کانون‌های آلاینده که توسط USEPA ارائه شده است بیان می‌شود.
- کانون‌های آلودگی که کاربری تخلیه مواد زاید را دارند، مانند چاه و مخازن فاضلاب، انواع مختلف چاه های تزریقی و کاربری‌هایی که از لجن تصفیه خانه به عنوان مواد تقویتی خاک استفاده می‌کنند.
- کانون‌های آلودگی که کاربری ذخیره، تصفیه یا انباشت مواد دارند، مانند انواع مدفن‌ها، دپو مواد زاید، مواد زاید معدنی، انبار قراضه‌ها، قبرستان‌ها، مدفن حیوانات و مخازن رو زمینی و زیرزمینی.
- کانون‌های آلودگی که کاربری انتقال مواد مانند خطوط انتقال نفت، گاز و فاضلاب دارند. در این طبقه میتوان به محل گذر کامیون‌ها یا قطارهای حاوی مواد سمی نیز اشاره کرد.
خلاصه ای از مشکلات آلودگی آب چشمه ها
آلودگی آب چشمه ها میتواند از منابع مختلفی مانند کاربری های کشاورزی، دفع زباله، نشت مخازن ذخیره یا خطوط لوله، انتشار فاضلاب خانگی تصفیه نشده، فعالیت های صنعتی و تصادفات حمل و نقلی در عرصه تغذیه چشمه نشات گیرند. شوری به وجود آمده از آبیاری نامناسب نیز ممکن است بر کیفیت آب چشمه ها اثر بگذارد.
اهداف و ملاحظات برنامه پایش در حریم کیفی آب بسته بندی
پایش پارمترهای فیزیکی و شیمایی به برآورد روند تغییرات هیدروئولوژیکی در مقیاس زمانی و مکانی و ارتقای سطح حفاظت از منبع آب بسته بندی کمک می‌کند. اهداف برنامه پایش در حریم کیفی عبارت است از برداشت، مدیریت و تحلیل داده‌های کیفیت آب سفره آب زیرزمینی، منبع‌های آب (چشمه، چاه)، کانون‌های آلاینده و سایر داده‌ها مانند داده‌های زمین شناسی و هیدرولوژیکی با هدف حفاظت از آب زیرزمینی و منبع آب. در این راستا اطلاعات برداشت شده در گذشته و پیش از اجرای برنامه پایش میتواند از دوباره کاری در پایش بکاهد و در بهینه کردن تغییرات در برنامه موثر باشد. اهداف پایش باید هماهنگ با چشم انداز برنامه پایش تعیین شود. این اهداف نباید بیش از اندازه وسیع یا محدود باشد.
فهرست مطالب نشریه شماره ۷۱۱
در نشریه شماره ۷۱۱ بیشتر به بررسی نحوه حفاظت و مدیریت کیفی منابع آب بسته بندی در مقیاس کوچک و محدود به منبع برداشت (مظهر آب) تمرکز شده است. و به راهکارها و اصول حفاظت کیفی منابع آب در مقیاس بزرگ و حوضه‌ای صرفاً در حد نیاز پرداخته شده است. حفاظت کیفی بزرگ مقیاس منابع بسته بندی با مدیریت سفره‌های آب زیرزمینی و حفاظت کیفی آنها در سطح حوضه آبریز مرتبط بوده و لازم است به عنوان راهکار مدیریتی جامعی در جای خود مورد بررسی قرار گیرد. از این رو در این نشریه به مسایل مدیریت کیفیت منابع آب بسته بندی در سطح بالاتر از منبع برداشت و حریم کیفی آمن نیز اشاره شده است.
نشریه شماره ۷۱۱ در ده فصل و دو پیوست تدوین شده است. در فصل های دو تا هشت، مبانی، اصول و مسایل فنی حریم کیفی منابع آب بسته بندی بررسی شده است. در فصل نهم، اقدامات لازم برای کسب مجوز در قالب نوزده بند تشریح و نکات فنی لازم در اجرای هر یک از بندها به فصل های پیش ارجاع داده شده است. در این فصل، وظایف شرکت آب منطقه ای و چگونگی انتخاب مشاور برای اجرای پروژه بیان شده است. مطالعه موردی برنامه حریم کیفی چاه و چشمه در فصل دهم ارائه شده است. در پیوست ۱، مختصری از هیدرولوژی چشمه و در پیوست ۲، مختصری از وضعیت صنعت آب بسته بندی در سطوح ملی و بین المللی بررسی شده است.
جستجوی نشریه ها و معیارهای فنی
