نشریه شماره ۶۹۰
از مهم‌ترین ابزارهایی که بتوان بر مبناي آن ملاحظات محیط زیستی را در نظام برنامه ریزي نهادینه کرد، ارزیابی راهبردي محیط زیستی (SEA) است. تهیه نشریه شماره ۶۹۰ با عنوان راهنمای راهبردی محیط زیستی طرح‌های عمرانی با همکاری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به منظور ادغام ملاحظات محیط زیست در فرآیند برنامه‌ریزي و توسعه، در بالاترین سطوح تصمیم‌گیري کشور است.
نشریه شماره ۶۹۰ به عنوان یک ابزار کلیدي در جهت اجراي اهداف توسعه‌ي پایدار قلمداد می‌شود زیرا اجرای ارزیابی راهبردي محیط زیست یعنی شناسایی هرگونه پیامدهاي محیط زیستی در مراحل پیش از اجرا، حین اجرا و پس از اجراي سیاست‌ها و برنامه‌هاست تا بتوان تخریب و زیان‌هاي وارده بر محیط زیست را به حداقل ممکن و با حداقل هزینه‌ها کاهش داد. از SEA می‌توان به عنوان مهم‌ترین ابزار در خدمت فرآیند توسعه‌ي پایدار استفاده کرد و روند توسعه را به سمت پایداری سوق داد و به تبع آن شاخص‌های توسعه‌ی پایدار را که در بر گیرنده ابعاد اقتصادی، اجتماعی، نهادی و محیط زیستی است، بهبود بخشید.
اهداف و سیاست‌هاي نشریه شماره ۶۹۰
ارزیابی آثار توسعه بر محیط زیست (EIA) یکی از ابزارهاي کارآمد براي بررسی و ارزیابی فعالیت‌هاي انسانی بر محیط زیست است و بر مبناي آن، ساز و کارهاي لازم براي کاهش اثرات سوء پروژهها بر محیط زیست پیش بینی می‌شود. ارزیابی اثرات محیط زیستی براي هر پروژه به صورت جداگانه انجام می‌شود، بر این اساس، در کشورهایی که ارزیابی اثرات محیط زیستی در آن‌ها از الزام قانونی برخوردار است، اغلب فهرستی از پروژههاي بزرگ و اثرگذار بر محیط زیست تهیه شده و مجریان براي ارزیابی آثار و پیامدهاي محیط زیستی پروژهها براساس چارچوب‌ها و دستورالعمل‌هاي مقرر، متعهد و مکلف شناخته می‌شوند.
هدف اصلی ارزیابی راهبردي محیط زیست، دخالت ملاحظات محیط زیستی در فرآیند برنامه ریزي است. در واقع پیش از انتخاب یک گزینه خاص، لازم است تجزیه و تحلیل جامعی در زمینه پیامدهاي محیط زیستی صورت گیرد تا گزینه‌اي که کم‌ترین عواقب را دارد و از نظر جنبه‌هاي فنی اقتصادي نیز مطلوب است، انتخاب شود.
دامنه‌ي کاربرد نشریه شماره ۶۹۰
دامنه کاربرد نشریه شماره ۶۹۰ تمام تصمیم‌‍‌های راهبردي به استثناي مدیریت سواحل و استخراج معدن را در بر می‌گیرد. البته اعمال ارزیابی محیط زیستی در سطح عالی سیاست گذاري هنوز با محدودیت‌هایی مواجه است.
در حال حاضر نشانه‌هاي محدودیت منابع محیط زیستی در اقصی نقاط کره زمین آشکار شده است. زمین‌هاي کشاورزي به ندرت از امکان توسعه بیش‌تر برخوردار شده و اراضی حاصل خیز موجود نیز در نتیجه سوء مدیریت به صورت مستمر حاصل خیزي و باروري خود را از دست داده‌اند. بیش‌تر مراتع بیش از ظرفیت تحمل خود مورد چرا قرار گرفته و به تدریج قابلیت‌هاي آن‌ها تنزل یافته است. منابع دریایی و آبزیان در نتیجه بهره‌برداري‌هاي بی رویه و افزایش آلودگی‌ها به شدت در معرض تخریب قرار گرفته‌اند.
منابع آب‌هاي سطحی و زیرزمینی در نتیجه استفاده بی رویه و ورود انواع آلاینده‌ها از نظر کمی و کیفی به شدت تنزل یافته و به عنوان یک چالش اساسی، بسیاري از جوامع را تحت تاثیر قرار داده‌اند. جنگل‌ها که در پایداري آب و هوا و تنظیم جریان‌هاي آبی نقش اساسی ایفا می‌نمایند، تخریب شده و در گستره تخریب آن‌ها در جوامع در حال توسعه به ابعاد نگران کننده‌اي رسیده است.
نقاط قوت نشریه شماره ۶۹۰
- توانمندسازي نسبی دستگاه‌هاي متولی حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی در چند سال اخیر
- ارتقاي آگاهی نسبی مردم و مسئولین از اهمیت حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست
- افزایش قابل ملاحظه تشکل‌هاي مردم نهاد محیط زیست و منابع طبیعی
- افزایش تمایل اقشار مختلف جامعه براي حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی
- افزایش قابل ملاحظه فارغ التحصیلان رشته‌هاي محیط زیست و منابع طبیعی
نقاط ضعف و تنگناها و چالش‌های نشریه شماره ۶۹۰
- عدم توجه کافی به جایگاه منابع طبیعی در برنامه‌هاي کلان کشور
- دانش ناکافی درمورد رهیافت ارزیابی راهبردي محیط زیست
- فقدان روندها و ساز و کارهاي منظم در گردآوري، توزیع داده‌ها و اطلاعات محیط زیستی
- فقدان نظام‌هاي راهبردي موثر ملی و بین المللی
- کمبود نیروي انسانی در زمینه ارزیابی راهبردي محیط زیست
- توجه ناکافی به ملاحظات محیط زیستی در حوزه‌هاي برنامه ریزي
- عدم هماهنگی و ارتباط منسجم و سازمان یافته بین دستگاه هاي اجرایی
- تاکید بر جنبه‌هاي بهر‌ه‌برداري و کم توجهی به جنبه‌هاي حفاظتی محیط زیست و منابع طبیعی
- فقدان نظام اطلاعاتی جامع محیط زیست براي تدوین و اجراي گزارش ارزیابی راهبردي محیط زیست
تمایز ارزیابی محیط زیست و ارزیابی راهبردي محیط زیست
هرچند ارزیابی راهبردي محیط زیست از روش‌هایی مشابه با ارزیابی اثرات محیط زیستی پیروي می‌کند، اما گستره و دامنه آن فراتر از ارزیابی اثرات محیط زیستی است و در مرحله سیاست گذاري وارد فرآیند تصمیم گیري و تصمیم سازي می‌شود. افزون بر آن، ارزیابی راهبردي محیط زیست حوزه‌هاي جغرافیایی گسترده‌تري را شامل می‌شود، در حالی که در ارزیابی اثرات محیط زیستی، دامنه محدودتري را شامل می‌شود.
ارزیابی اثرات محیط زیستی و ارزیابی راهبردي محیط زیست
به طورکلی، ارزیابی محیط زیستی به عنوان روشی تعریف شده که به کمک آن، شناخت صحیحی از جایگاه، نقش، کارکرد و آثار هر پدیده طبیعی یا انسان ساخت در محیط زیست شکل می‌گیرد. با استفاده از این روش می‌توان مشخص کرد که پدیده مورد نظر با محیطی که آن را احاطه کرده چه رابطه و بر هم کنشی دارند و چه نوع فرآیند‌ها و کنش‌هاي متقابلی میان آن ها برقرار است. به عنوان مثال، زمانی که درباره کارکردهاي مختلف جنگل، مانند اثرات آن بر اقلیم، حفاظت خاك و آب، کنترل سیل، زیستگاه حیات وحش، جاذبه‌هاي گردشگري و بسیاري از عملکردهاي دیگر جنگل بحث می شود، چنین مباحثی در زمره موضوعات ارزیابی محیط زیستی طبقه بندي می‌شوند.
طبق تعریف یونسکو ارزیابی پیامدهاي محیط زیستی روشی است که به کمک آن، شناخت، پیش بینی، توصیف، تبیین و تبادل اطلاعات درباره اثرات منفی نوع بارگذاري بر انسان، سلامت جامعه و زیست بوم‌هایی که انسان براي استمرار حیات خود به آن ها وابسته است، میسر می‌کند.
براساس تعریف اتحادیه‌ي بین المللی ارزیابی اثرات، ارزیابی اثرات محیط زیستی فرآیند شناسایی، پیش بینی، ارزشیابی و اقدامات کاهش اثرات بیو فیزیکی، اجتماعی و دیگر اثرات مرتبط با توسعه پیشنهادي قبل از تصمیم گیري اصلی و عملیات اجرایی است.
رابطه میان ارزیابی راهبردي محیط زیست و ارزیابی اقتصادي محیط زیست
ارزیابی راهبردي ارتباط تنگاتنگی با ارزیابی اقتصادي پیدا کرده است. زیرا کارکردها و خدماتی که محیط زیست و زیست بوم‌ها ی(SEA) محیط زیست ارائه می‌کنند، داراي ارزش اقتصادي بوده و در صورتی که بازاري براي این دسته از کالاها و خدمات وجود داشته باشد، می‌توان آن‌ها را ارزش گذاري کرد. از سوي دیگر با داشتن اطلاعات اقتصادي از این کارکردها و خدمات آکوسیستمی می‌توان به صورت بهتري در زمینه فعالیت‌هاي توسعه‌اي در چارچوب سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرحها تصمیم گیري کرد. به همین علت در ارزیابی راهبردي محیط زیست (SEA) تلاش می‌شود تا ارزش اقتصادي این کارکردها و خدمات آکوسیستمی به عنوان ملاحظات محیط زیستی در سطوح کلان برنامه ریزي (سیاست‌ها، برنامه‌ها و طر ح‌ها) ادغام شوند تا فعالیت‌هاي توسعه‌اي دچار اختلال نشوند یا اثرات آ نها بر محیط زیست به حداقل ممکن کاهش پیدا کند.
به طور خلاصه، ارزیابی راهبردي محیط زیست به همراه ارزش گذاري خدمات آکوسیستمی و محیط زیست، برنامه ریزان و تصمیم گیران را آگاه ساخته و توجه آنان را به موضوع پایداري محیط زیست افزایش می‌دهد و در این راستا راهکارهایی را جستجو می‌کند تا مشارکت همه جانبه ذي نفعان را در فرآیندهاي تصمیم گیري و اجرا تضمین نماید.
پیشینه ارزیابی‌هاي محیط زیستی و ارزیابی راهبردي محیط زیست در ایران
ارزیابی راهبردي محیط زیست در ایران نظیر بسیاري از کشور‌هاي جهان برآمده از ارزیابی اثرات محیط زیستی مختص پروژههاي جداگانه است. ازاین رو، پیش از ارائه‌ي پیشینه ارزیابی راهبردي محیط زیست در ایران جا دارد که به صورت اجمالی، پیشینه ارزیابی اثرات محیط زیستی به بحث گذارده شود. ارزیابی اثرات محیط زیست علی رغم اهمیت موضوع، از پیشینه‌ي چندان طولانی در ایران برخوردار نیست ولی می‌توان نشانه‌ها و احکامی از پیشینه‌ي ارزیابی اثرات محیط زیستی را در قوانین و مقررات محیط زیست کشور مشاهده نمود.
فهرست مطالب نشریه شماره ۶۹۰
در فصل اول نشریه شماره ۶۹۰، شماري از تعاریف ارائه شده از سوي صاحب نظران در خصوص ارزیابی راهبردي محیط زیست اشاره شده است. با توجه به اهمیت فزاینده محیط زیست در سطح جهان و شتاب روند تخریب محیط زیست، امروزه توجه به ملاحظات محیط زیستی در فرآیند برنامه ریزي به عنوان یک ضرورت جهانی و ملی و تنها راه رسیدن به توسعه‌ي پایدار مطرح شده است.
ارزیابی راهبردي محیط زیست یکی از مهم‌ترین ابزارهاي مدیریت محیط زیست براي مد نظر قرار دادن ملاحظات محیط زیستی در فرآیند برنامه ریزي و سیاست گذاري است. بنابراین هدف فصل دوم، نهادینه کردن موضوع ارزیابی راهبردي محیط زیست در بین دستگاه‌هاي اجرایی، حفاظت از محیط زیست و دستیابی به توسعه‌ي پایدار است. در واقع ارزیابی راهبردي محیط زیست ابزاري براي مدیریت محیط زیستی و تضمین دستیابی به اهداف توسعه‌ي پایدار است.
هدف از فصل چهارم نیز ارائه چارچوب‌ها و ساز و کارهای انجام مطالعات ارزیابی راهبردی محیط زیست SEA ، سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرحها PPP در کشور است.
کلیات
- تعاریف کلیدی ارزیابی اثرات محیط زیستی راهبردی محیط زیست
- بررسی اهداف، چشم اندازها و ضرورت‌های ارزیابی راهبردی محیط زیست
- پیشینه ارزیابی راهبردی در جهان
- پیشینه ارزیابی‌های محیط زیستی و ارزیابی راهبردی محیط زیست در ایران
مبانی و الزامات قانونی ارزیابی راهبردی
- الزامات ملی
- الزامات بین المللی
- تمایز ارزیابی محیط زیست و ارزیابی راهبردی محیط زیست
- قوت‌ها، نقاط ضعف و تنگناها و چالش‌های انجام ارزیابی راهبردی محیط زیست در کشور
- رابطه میان ارزیابی راهبردی محیط زیست و ارزیابی اقتصادی محیط زیست
بررسی رویکردها و روش‌های مختلف ارزیابی راهبردی محیط زیست
- بررسی چارچوب‌ها و روش‌های ارزیابی راهبردی محیط زیست
- مدل‌های مختلف ارزیابی راهبردی محیط زیست
- چارچوب و مراحل انجام مطالعات ارزیابی راهبردی محیط زیست
- مراحل تدوین گزارش محیط زیست (مستند سازی)
- تدوین معیارها و شاخص‌های دسته بندی یا اولویت بندی طرح‌های عمرانی برای انجام ارزیابی راهبردی محیط زیست
خلاصه دستورالعمل ارزیابی راهبردی محیط زیستی طرح‌های عمرانی
- چارچوب و مراحل تهیه گزارش ارزیابی راهبردی محیط زیست
- مراحل انجام مطالعات ارزیابی راهبردی محیط زیست
