تاریخچه فهرست بها و هدف از تهیه آن
در دهه ۵۰ درآمدهای حاصل از نفت افزایش چشمگیری پیدا کرد. به تبع آن دستگاههای اجرایی اقدام به تعریف پروژه‌های جدید عمرانی کردند. در این بین کشور با کمبود مصالح، ماشین آلات و نیروی انسانی مواجه بود که باعث کمبود پیمانکار جهت اجرای پروژه ها شد.
برای رفع این مشکل مهندسین مشاور برای جلب پیمانکاران و استفاده از امکانات آنها اقدام به افزایش قیمتهای پیشنهادی جهت انجام پروژه‌ها کردند. این افزایش قیمتها تا جایی ادامه پیدا کرد که قیمتها تماماً غیر واقعی شده و تورم زیادی در این عرصه به وجود آمد. و در نهایت موجب به بن بست رسیدن فرآیند اجرای طرح‌ها عمرانی شد.
براي جلوگيري از روند غير منطقي افزایش قیمتها برای جذب پیمانکار، سازمان برنامه و بودجه وقت، اقدام به تدوين فهرستی از قیمتهای استاندارد براي انجام پروژه‌ها کرد. بر این اساس، اولین فهرست بهاي پايه، در سال ۱۳۵۵ و براي كارهاي ساختماني و راهسازي تهیه شد. به دنبال آن بتدريج فهرست بهای رشته‌هاي مختلف، تهیه و تدوین شد. در زیر برخی از مهمترین رشته‌های فهارس بها، که توسط
سازمان مدیرت و برنامه ریزی منتشر شده، آورده شده است.
- انتقال آب
- ساخت و ترميم قنات
- ابنيه
- آبياري و زهكشي
- آبياري تحت فشار
- تاسيسات برقي
- راه، راه آهن و باند فرودگاه
- راهداري
- شبكه جمع آوري و انتقال فاضلاب
- توزيع آب
- تاسيسات مكانيكي
- سدسازي
- آبخيزداري و منابع طبيعي
- انتقال و توزيع آب روستايي
- چاه
علاوه بر این لیست، برخی از سازمان‌ها بسته به نیاز خود نیز اقدام به تهیه فهرست بهای مخصوص می‌کنند.
فهرست بها بر چه اساسی تهیه میشود
با توجه به تورم و تغییرات هر ساله در قیمتهای مصالح، دستمزد نیروی انسانی و هزینه ماشین آلات، بهای واحد انجام کارهای عمرانی مندرج در فهرست بها نیازمند تجدید نظر است. لذا پس از انتشار اولین سری از فهارس بها، تقریباً هر ساله فهرست بهای رشته‌های مختلف تهیه و در گروه اول به دستگاههای اجرایی ابلاغ میشود. پس از ابلاغ هر فهرست بها، سازمان ها و دستگاههای اجرایی موظف هستند برآورد اجرای کارهای خود را براساس آن انجام دهند. در برآورد بهای واحد از قیمتهای عرف بازار (طبق گزارشات مرکز آمار) استفاده میشود. اغلب برای تهیه فهرست بهای هر سال، از قیمتهای سه ماهه چهارم سال قبل استفاده می‌کنند. به این سه ماهه دوره مبنا گفته میشود. به عنوان مثال برای تهیه فهرست بهای سال ۹۵ از قیمتهای سه ماهه چهارم سال ۹۴ استفاده شده است.
طبق تعریف، قیمت واحد مندرج در فهرست بها متوسط قیمت تمام شده در هر کار است و کلیه عملیات لازم برای انجام کار را در بر می‌گیرد. این هزینه ها شامل تهیه و حمل مصالح به کارگاه، ابزار کار، ماشین آلات، نیروی انسانی و … است. در صورتیکه شرح قیمتها برای هر یک موارد روشن نباشد، در این خصوص موضوع از سازمان مدیریت و برنامه ریزی استعلام و نظر آن سازمان در این مورد، ملاک عمل قرار می‌گیرد. قیمتهای واحد فهرست بها تعیین کننده مشخصات و چگونگی انجام کار نیستند.
مشخصات فني در فهرست بها
منظور از مشخصات فني در اين فهرست بها، مشخصات فني عمومي و يا مشخصات فني خصوصي پيمان است. مشخصات فني عمومي به ترتيب مشخصات فني عمومي كارهاي ساختماني نشريه شماره ۵۵ تجديد نظر دوم و حسب مورد ساير نشريات سازمان مدیریت و برنامه ريزي و پس از آن استانداردهاي مربوط به مصالح يا فناوري مورد نظر است. مشخصات فني خصوصي بنا بر ضرورت و مطابق دستورالعمل‌هاي مربوط، توسط مهندس مشاور تهيه و حسب مورد در پيمان، نقشه هاي اجرايي يا دستور كارهاي ابلاغي درج مي شود.
ساختار فهرست بها
هر رشته از فهرست بها در یک رسته جای می‌گیرد. از انواع رسته‌ها می‌توان به ساختمان، نفت و گاز، راه و ترابری، کشاورزی، مهندسی آب و …اشاره کرد. ممکن است از یک رشته فهرست بها در دیگر رسته ها هم منتشر شده باشد. به عنوان مثال هم رسته راه و ترابری و هم رسته ساختمان دارای رشته ابنیه هستند. هر رشته از فهرست بها معمولاً شامل موارد زیر است.
در این بخش دستورات کلی در مورد چگونگی برآورد کار براساس فهرست بها و نحوه پرداخت ها آمده است. همچنین در این بخش برخی تعاریف اولیه از قبیل آیتم، آیتم ستاره دار، تقسیم بندی و نحوه شماره گذاری هر آیتم، محدودیت درصدی انواع مختلف آیتم های فهرست بها در مناقصات و … آورده شده است.
در کلیات فهرست بها توضیحاتی در مورد فصول آن، مواد و مصالح مصرفی در آیتم ها، مشخصات فنی، نحوه پرداخت هزینه های حمل مصالح، تهیه و تنظیم صورتجلسات، نحوه پرداخت از بابت مصالح پای‌کار و … ارائه شده است. به عنوان مثال جدول مقدار سیمان مصرفی در ملات ها در این قسمت آمده است.
به طور معمول در ابتدای هر فصل از فهرست بها توضیحات لازم در مورد چگونگی انجام کارها، معیار انتخاب آیتم‌ها، اضافه بها و نحوه پرداخت و مدارک مورد نیاز آن آمده است. در مواردی که شرح اقلام گویای آنها نباشد، توضیحات دیگری نیز ذکر شده است ( با توجه به ابهامات ایجاد شده در حین اجرای کار و پرداخت های مربوطه، برخی از این توضیحات در طی سالیان متمادی تغییر کرده و کامل تر شده است).
بخش اصلی فهرست بها، جداولی است که در آن شرح هر آیتم کاری و بهای واحد مربوط به آن آمده است. در این جدول هر آیتمی (فعالیتی) دارای یک شماره منحصر بفرد است، این شماره، ردیف فهرست بها یا شماره ردیف فهرست بها گفته میشود. به منظور سهولت دسترسي به رديف هاي مورد نياز و امكان درج رديف هاي جديد، رديف هاي هر فصل با توجه به ماهيت آن ها، به گروه ها يا زير فصل‌هاي جداگانه‌اي تفكيك شده است. شماره رديف هاي فهرست بها، شامل شش رقم است كه به ترتيب از سمت چپ، دو رقم اول به شماره فصل، دو رقم بعدي به شماره گروه يا زير فصل و دو رقم آخر به شماره رديف (شمارنده آیتم) اختصاص داده شده است.
شرح، واحد و بهای واحد اطلاعات دیگری است که در این جداول برای هر آیتم موجود است. در کل هر آیتم فهرست بها دارای ۴ موجودیت شماره ردیف، شرح، واحد و بهای واحد است.
مصالح پای کار
آیتم های فهرست بها بر ۲ نوع کارکرد و پای کار تقسیم میشود. منظور از کارکرد عملیات اجرایی متناسب با شرح ردیف است. مصالح پاي كار، مصالحي است كه براي اجراي آیتم ها، مورد نياز باشد و به طرق مختلف در كار استفاده شود. ورود همه مصالح مورد نیاز پروژه به صورت یکجا امر معقولی نیست، این مصالح باید طبق برنامه زمانبندي اجراي كار به کارگاه وارد شوند. مصالح پای کار باید مطابق با مشخصات فني کار باشد، و به طور مرتب به شكلي انبار شود كه قابل اندازه‌گيري يا شمارش باشد. هنگام ورود مصالح به كارگاه، بايد صورت جلسه ورود كه در آن، نوع، مقدار و تاريخ ورود مشخص شده است، تنظيم شود.
پیمانکار حق ندارد به غیر از آنچه که در اسناد و مشخصات فنی ذکر شده، از مصالح پای کار در محلی دیگر استفاده کند. به عنوان مثال اگر برای تامین برق پروژه در هنگام بهره برداری دیزل ژنراتور در نظر گرفته شده است، پیمانکار حق استفاده از این دیزل ژنراتور در طول اجرای پروژه و تامین برق کارگاه را ندارد.
در جدول مصالح پای کار، شماره ردیف، شرح، واحد و بهای واحد آورده شده است. به هنگام تهيه صورت وضعيت‌های موقت، مقدار مصالح پاي كار، اندازه‌گيري شده و با استفاده از این جدول، بهای کل مصالح پای کار موجود، محاسبه میشود. طبق تعریف فهرست بها، ۷۰ درصد بهای کل مصالح پای کار پرداخت میشود. کل هزينه حمل این مصالح (بدون ضریب ۷۰ درصد)، ضريب بالاسري و ضريب پيشنهادي پيمانكار، نیز در محاسبه بهای کل مصالح پای کار به آن اضافه میشود.
جدول مصالح پای کار تنها براي محاسبه بهاي مصالح پاي كار در صورت وضعيت‌هاي موقت در نظرگرفته شده است و استفاده از آن در جای دیگری مجاز نیست. در آخرين صورت وضعيت موقت و صورت وضعيت قطعي، نبايد هیچ نوع مصالح پاي كاری باشد.
ضریب طبقات
دو مشخصه اصلی قیمتهای فهرست بها، استاندارد و کلی بودن آنها است. از جمله معیارهایی که در تعیین این قیمت ها در نظر گرفته شده است کار در پروژه هایی با طبقات مختلف را هدف قرار داده است. کار در طبقات مختلف مشکلات خاص خود را دارد. به طور مثال هزینه اجرای یک ساختمان ۲۰ طبقه با هزینه ساخت ۲۰ ساختمان یک طبقه برابر نخواهد بود. برای در نظر گرفتن این مساله مهم، معیار قیمتهای فهرست بها، برای انجام کار در طبقه همکف و زیر همکف در نظر گرفته شده است، در صورتی که کار در طبقات بالاتر از همکف و پایین تر از طبقه زیر همکف انجام شود، بابت هزینه حمل مصالح و سختی اجرای کارطبقات یاد شده، ضریب طبقات ( تا چهار رقم اعشار) محاسبه و در مبلغ کل برآورد، ضرب میشود. ضریب طبقات به مصالح پای کار تعلق نمی‌گیرد.
شرح اقلام هزینه های بالاسری
هزینه‌های بالاسری، به دو دسته هزینه بالاسری عمومی و هزینه بالاسری کار تقسیم بندی میشود. هزینه بالاسری عمومی اغلب به هزینه های دفتر مرکزی مربوط میشود و هزینه بالاسری کار مربوط به کارگاه است. در طرحهای عمرانی هزینه‌های بیمه سهم کارفرما و بیمه بیکاری نیروی انسانی کارگاه و همچنین عوارض شهرداری، توسط دستگاههای اجرایی از محل طرح پرداخت می شود، هزینه‌ای از بابت آنها در هزینه بالاسری منظور نمی‌شود.
دستورالعمل تجهیزو برچیدن کارگاه
طبق تعریف فهرست بها، تجهیز کارگاه عبارت از عملیات، اقدام‌ها و تدارکاتی است که باید به صورت موقت برای دوره اجرا انجام شود، تا آغاز و انجام دادن عملیات موضوع پیمان، طبق سند و مدارک پیمان میسر شود.
برچیدن کارگاه عبارت از جمع آوری مصالح، تا سیسات و سا ختمانهای موقت، خارج کردنمصالح، تجهیزات، ماشین آلات و دیگر تدارکات پیمانکار از کارگاه، تسطیح و تمیز کردن و در صورت لزوم به شکل اول برگرداندن زمین‌ها و محلهای تحویلی کارفرما، طبق نظر کار فرماست.
آیتم پایه در فهرست بها
به آیتم هایی که در فهرست بها، دارای شرح و بهای واحد هستند ردیف پایه گفته میشود. علاوه بر این براي هر يك از اقلامي كه در كليات يا مقدمه فصل‌ها، بهاي آن ها به صورت درصدي از بهاي واحد رديف يا رديف هايي، يا روش ديگر، تعيين شده است نیز رديف هاي پايه محسوب مي شوند.
آیتم ستاره دار در فهرست بها
بعضاً برای انجام بخشی از کارها، مشخصات فني و اجرايي ويژه‌اي مورد نياز است، و این مشخصات، مطابق با هیچ یک از رديف هاي فهرست بها نیست. در این موارد شرح رديف مناسب براي آن فعالیت ها، تهيه و در انتهاي گروه مربوطه، با شماره رديف جديد درج مي‌شود. اين رديف‌ها، با علامت ستاره مشخص و رديف‌هاي ستاره دار ناميده مي‌شوند. رديف‌هايي كه در فهرست بها بدون بهاي واحد هستند، نیز ستاره دار محسوب میشوند.
بهاي واحد رديف‌هاي ستاره دار، با روش تجزيه بها و بر اساس قيمت‌هاي دوره مبناي فهرست بها، محاسبه مي‌شود. هرگاه دستورالعملي براي پرداخت رديف هاي ستاره دار مورد نياز باشد، متن لازم تهيه و به انتهاي مقدمه فصل مربوطه اضافه مي‌شود.
مقدار آیتم ستاره دار در مناقصات
در كارهايي كه از طريق مناقصه واگذار مي‌شود، سقف بهای کل رديف‌هاي ستاره دار، نسبت به برآورد کل رديف‌هاي فهرست بها (پايه و غيرپايه)، تا سال ۹۲ بیست درصد بوده و از سال ۹۳، سی درصد شده است. در اعمال این محدودیت هزينه تجهيز و برچيدن كارگاه، در نظر گرفته نمی‌شود. این مقدار برای هر رشته فهرست بها، جداگانه محاسبه میشود. در صورتی که این مقدار از ۳۰ درصد بیشتر شود، لازم است دستگاه اجرايي قبل از انجام مناقصه، شرح و بهاي واحد تمامي رديف هاي ستاره دار را، تصويب کرده و برای تایید نهایی، همراه با تجزيه بهای مربوط، به دبيرخانه شوراي عالي فني، ارسال کند. در كارهايي كه از طريق ترك مناقصه واگذار مي‌شود، سقف ياد شده ۱۰ درصد خواهد بود. برای مناقصه محدود نیز این مقدار، ۱۵ درصد در نظر گرفته شده است.
آیتم های قیمت جدید
کارهایی که در طول اجرای پیمان از طرف کارفرما و یا مشاور، به پیمانکار ابلاغ میشود کار جدید است. کار جدید خارج از آیتم های (پایه و ستاره دار) تعریف شده در پیمان است. بهای واحد کار جدید با آنالیز (بر اساس ماده ۲۹ شرایط عمومی) توسط پیمانکار تهیه و با نظر کارفرما و مشاور تایید و تصویب میشود. کار جدید جزو اسناد رسمی پیمان است و به همین دلیل نیز باید توسط امضاء کنندگان پیمان تهیه و تصویب شود. بهای کل کارهای جدید یک پیمان، حداکثر می‌تواند تا ۱۰ درصد مبلغ اولیه پیمان باشد. در تهیه صورت وضعیت ها صرفاً ضریب بالاسری بر کارهای قیمت جدید قابل اعمال است. آنالیز قیمت جدید با توجه به بخشنامه شماره ۹۶/۱۲۳۲۵۷۹ مورخ ۹۶/۰۳/۳۱ و در فرم شماره ۵ تهیه میشود.
نکات مهم در مورد فهرست بها
با نتيجه گيري از مقايسه فصل هاي اين فهرست بها با يكديگر، يا مقايسه اين فهرست بها با فهرستهاي ديگر، يا مقايسه آن با قيمت هاي روز يا استناد به تجزيه قيمت، يا هر نو ع مقايسه ديگر وجه اضافي بجز آنچه به صراحت تعيين شده است، قابل پرداخت نيست.
در هر بخش از اين فهرست بها كه دستورالعملي براي نحوه برآورد داده شده است، مفاد آ ن تنها براي مرحله برآورد، نافذ خواهد بود.
هزينه بارگيري، حمل تا ۳۰ كيلومتر و باراندازي مصالح در قيمت رديف هاي اين فهرست بها منظور شده است. هزينه حمل بيش از آن، تنها براي مواردي كه در مقدمه فصل حمل و نقل پيش بيني شده است، محاسبه مي‌شود.
اندازه‌گيري كارها، بر اساس ابعاد كارهاي انجام شده، كه طبق ابعاد درج شده در نقشه هاي اجرايي، دستور كارها و صورتمجلس‌ها است، با توجه به مفاد كليات و مقدمه فصل‌ها، صورت مي‌گيرد. در مواردي كه روش ويژه‌اي براي اندازه‌گيري در فهرست بها پيش بيني شده است، اندازه‌گيري به روش تعيين شده انجام مي شود.
مطابقت عملياتي كه پس از انجام كار پوشيده مي‌شود و امكان بازرسي كامل آن ها بعداً ميسر نيست، با نقشه هاي اجرايي، مشخصات فني و دستور كارها، حين اجراي كار، بايد صورت جلسه شود.
صورتجلسه در فهرست بها
صورت جلسات تعيين شده در پيمان، بايد در حين اجراي عمليات و بر اساس نقشه هاي اجرايي، مشخصات فني عمومي، مشخصات فني خصوصي و دستور كارها تهيه شوند و شامل حداقل اطلاعات زير باشند:
– نام كارفرما، مهندس مشاور، پيمانكار، شماره و تاريخ پيمان، موضوع پيمان و شماره و تاريخ صور تجلسه.
– ذكر دلايل و توجيهات فني لازم براي اجراي كار موضوع صور تجلسه.
– ارايه توضيحات كافي و ترسيم نقشه با جزييات كامل و بيان مشخصات فني كار، (پیوست).
– متره نمودن كار و محاسبه مقادير و احجام عمليات.
صورت جلسات بايد به امضاي پيمانكار، مهندس ناظر مقيم، مهندس مشاور و كارفرما (در موارد تعيين شده) برسد. تمامي صورت جلسات بايد توسط كارفرما به مهندس مشاور براي اعمال در صورت وضعيت به همراه موضوع كار و جدول خلاصه مقادير ابلاغ شود. صورت جلسات فاقد ابلاغ كارفرما معتبر نبوده و قابل استناد نیست. ابلاغ صورت جلسات توسط كارفرما به منظور مستندسازي مدارك و صورت جلسات بوده و از تعهدات و مسوولیت‌هاي مهندس مشاور و پيمانكار نمی‌كاهد. تاريخ ابلاغ كارفرما بايد با زمان اجراي عمليات موضوع صورت جلسه مطابقت داشته باشد و ابلاغ صرفاً با مسووليت و تاييد بالاترين مقام دستگاه اجرايي مي‌تواند در زمان ديگر انجام شود. هرگونه پرداخت به پيمانكار از بابت كار انجام شده ( در ارتباط با موضوع صورت جلسه) قبل از تنظيم و ابلاغ صورت جلسه مجاز نیست.
