مفهوم کاربری زمین
کاربری زمین به استفاده انسان از زمین گفته میشود. به طور کلی تعیین چگونگی استفاده از زمین را کاربری زمین مینامند. تعیین کاربری زمین بر اساس مطالعات اساسی در جهت شناخت از شهر و آشنایی با چگونگی و پراکندگی فعالیتهای شهری استوار است.
برنامه ریزی کاربری زمین
با توجه به افزایش روز افزون جمعیت و ضرورت توسعه مناطق شهری، چگونگی مقابله با بلایای طبیعی، یکی از نگرانیهای مهم جوامع شهری است. رشد شهری در حال تغییر مستمر از شرایط زیست انسان بر زمین است. ابعاد و اندازۀ شهرهای امروز چه از نظر جمعیت ساکن و چه از حیث وسعت بیسابقه است. تغییرات عمدهای در ابعاد شهرها، نحوه استفاده از زمین و منابع آن و به دنبال آن اثرات نامطلوب محیطی ناشی از این تغییرات آشکار شده است. بررسی میزان آسیبها و صدمات ناشی از زلزله در شهرها در بسیاری از موارد نشان داده است.
درصد بالایی از صدمات به طور مستقیم و یا غیرمستقیم به وضعیت نامطلوب برنامه ریزی و شناسایی و کاهش خطرات شهری مربوط میشده است. در واقع میتوان گفت علل عمده آسیبها و تلفات ناشی از زلزله را علاوه بر بی توجهی و سهل انگاری در رعایت استاندارهای ایمنی سازهها، در فقدان اصول، برنامهها و طرحهای شهرسازی مناسب نیز میبایست جستجو کرد. با شناخت نحوه عمل و رفتار زلزله در مناطق شهری و به کارگیری راهبردهای مناسب در زمینه برنامههای منطقهای، برنامه ریزی و طراحی شهری، میتوان خطر زلزله را در مناطق شهری به کمترین میزان کاهش داد.
یکی از جنبههای مؤثر در جهت کاهش آسیب پذیری مناطق شهری در برابر خطر زلزله، برنامه ریزی کاربری زمین شهری به عنوان هسته اصلی برنامه ریزی شهری است، که با وارد کردن موضوع ایمنی در برابر خطر زلزله در آن، میتوان انعطاف پذیری مناطق شهری را در برابر خطر زلزله، افزایش داد.
تجربه وقوع زلزله در بسیاری از شهرهای کشورمان و نیز جهان میتواند به عنوان مرجعی اساسی برای مطالعه و تصمیم گیری به منظور بهینه سازی و بازسازی بافت شهری موجود و یا طراحی شهرهای جدید، باشد. این موضوع نشان میدهد ایمن سازی شهرها و سکونتگاههای انسانی در برابر خطرات زلزله را باید در سطوحی فراتر از مقاوم سازی بناها، جستجو نمود و یکی از این سطوح، شهرسازی است. فرم شهر بافت شهر، تراکمهای شهری (ساختمانی، جمعیتی)، تاسیسات و زیرساختهای شهری، شبکههای ارتباطی شهر، کاربری زمین شهری از جمله عوامل موثر و تعیین کننده در نحوه رفتار شهر در برابر زلزله هستند. در میان این عوامل، برنامه ریزی بهینه کاربری زمینهای شهری نقش مهمی در کاهش آسیب پذیری در برابر زلزله دارد.
کاربری زمین شهری و اهمیت برنامه ریزی آن
زمین از دیرباز برای بشر و رفع نیازهای او دارای اهمیت فراوان بوده و امروز نیز این اهمیت را نه تنها همچنان حفظ کرده، بلکه به علت گسترش شهرنشینی و توسعه فضاهای ساخته شده، ارزش آن به مراتب بیشتر شده است. کاربری زمین، یکی از حساسترین موضوعات در توسعه کالبدی شهرهاست. به طور کلی، یک برنامه و طرح کاربری زمین، تکلیف زمین را از جوانب مختلف در زمینه استفاده از آن، روشن میکند. اعمال و کنترل کاربری زمین، طیف وسیعی از سیاستهای عمومی را در بر میگیرد که اثرات تعیین کننده در برنامهها و طرحهای توسعه شهری داشته و ابعاد اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و سیاسی را پوشش میدهد.
تسلسل و ارتباط عوامل متعدد، باعث میشود تا مجموعه شهری، بنیاد کالبدی خود را از طریق یافتن هویت عناصری که در سطوح کاربریها به کار رفته است، به صورت انسجام کامل مجموعه شهری در استخوان بندی شهر، نمایان سازد. این امر متاثر از چند وجهی بودن کلیتی است که خصوصیت یک جامعه شهری طی ادوار مختلف به وجود میآورد. به طوری که دست یابی و شناخت این عوامل مستلزم پژوهش، تحلیل و تفسیر دوباره از یک محدوده (جامعه شهری) است. موجودیت این مراکز در ساختار کالبدی شهر، بیانگر نوع نیازمندیهای آن جامعه شهری است که بر حسب فعالیت ساکنان، از طریق عملکردهای این مراکز در کل فضا و مجموعه شهری حادث میشود.
عواملی چون زمان شکلگیری یا دوره زمانی فعالیت کاربریها، میتواند سکونت و اسکان را در بین ساکنان تشویق و ترغیب کند. پویایی زندگی شهری در فعالیتهای روزانه ساکنان، منحصر به وجود کاربریهای متعددی است که باعث تنوع شده و نیز رقابت بین کاربریهای هم سطح و هم طراز، تحرک ایجاد میکند. این تحرک خود عاملی برای غلیان و جوشش زندگی به ویژه در داخل شهرهاست. عواملی از جمله چگونگی تعیین تراکم (تراکم کم یا زیاد)، طراحی مسیرهای حمل و نقل و دسترسی به محل کار، موازنه بین فعالیتها و مواردی دیگر، از کاربری زمین متاثر هستند. نظریههای مرتبط با ساختار شهر نیز، تحت تاثیر نظریههای کاربری زمین شکل گرفتهاند.
درباره مفهوم کاربری زمین، تعاریف مختلفی به عمل آمده است ولی در مجموع آنها بر نکات مشترکی تکیه دارند.
- کاربری زمین عبارت است از نحوه یا نوع استفاده از زمین به جهت نوع فعالیتی که در آن انجام میشود. ازاین رو، عدهای شهرسازی را همان سیاستهای کاربری زمین میدانند.
- کاربری زمین بر فعالیتهای انسان در زمین و منابع طبیعی و پوششهای سطح زمین تاکید دارد.
- کاربری زمین به معنای الگوی توزیع فضایی یا جغرافیایی عملکردهای مختلف شهر است. عملکردهایی چون نواحی مسکونی، صنعتی، تجاری، خرده فروشی و فضاهای تخصیص داده شده برای استفادههای اداری، موسسات و نهادهای اجتماعی و گذران اوقات فراغت.
از این رو برنامه ریزی کاربری زمین، از اصول مهم شهرسازی محسوب شده و نقش اصلی یک برنامه ریز شهری، تصمیم گیری و نظارت درست بر کاربرد زمین تلقی میشود.
برنامه ریزی کاربری زمین از سه بخش تشکیل میشود.
- برنامه ریزی منابع
- برنامه ریزی پتانسیلها
- برنامه ریزی انسانی
و بنابراین تعریف شهرسازی به سامان دهی استفاده (کاربری) زمین تبدیل میشود که جایگزینی عناصر مختلف شهری در قالب آن جهت مقابله و یا تحدید دامنه خطرزا صورت میگیرد.
برنامه ریزی کاربرد زمین شهرهای موجود، دو مقوله اصلی زیر را در بر میگیرد.
- گسترش شهر که مرتبط است با پر کردن اراضی خالی لابلای فضای ساختهشده شهر و توسعه و گسترش شهر به داخل فضای باز وحاشیه و اطراف شهر.
- مرمت شهر و یا به زبانی دیگر مرمت فضاهای ساخته شده موجود شهر که مرتبط است با تجدید و یا حفظ حیات فضاهای ساخته شده شهری.
میزان موفقیت و شکست در برنامه ریزی کاربری زمین به این امر بستگی دارد که تا چه حد بتواند عاملها و روندهای واقعی مربوط به کاربری زمین را شناسایی کند و راهها و اهرمهای واقعی و عملی برای هدایت آن را به سمت اهداف مطلوب و مورد نظر فراهم سازد. از این رو میتوان گفت میزان تاثیر برنامه ریزی کاربری زمین در آسیب و کارایی شهر هنگام وقوع زلزله، از لحظه شروع حادثه تا بازگشت شهر به وضعیت عادی، قابل توجه و تعیین کننده دو شاخص آسیب پذیری تخریب و تلفات است. در واقع فرآیند تنشهای شدید زمین، محیطهای مصنوع و آسیب پذیر (شهر و روستا) را به دو شکل تخریب و تلفات متأثر میسازد.
اهداف کلان در برنامه ریزی کاربری زمین
اهداف زیست محیطی
- جلوگیری از تخریب زمین
- حفظ پیوند شهر و طبیعت
- توسعه پایدار
- حفظ منابع تاریخی و فرهنگی
- گسترش فضای سبز
- مکان یابی صنایع و خدمات مزاحم
- ایمنی ازسوانح و … .
اهداف اقتصادی
- استفاده بهینه از زمین
- جلوگیری از سوداگری زمین
- تعدیل حقوق مالکیت
- استفاده از اضافه ارزش زمین در جهت منافع عمومی و … .
اهداف اجتماعی
- کاهش نابرابری در استفاده از زمین
- افزایش تسهیلات و خدمات عمومی
- گسترش فضاهای جمعی
- بهسازی بافتهای قدیمی
- زیباسازی محیط شهری
- تقویت هویت محلهای و …
اهداف کالبدی – فضایی
- توزیع متعادل کاربریها
- جلوگیری از تداخل کاربریهای ناسازگار
- حفظ تناسب در توسعه افقی و عمودی
- تشویق تنوع و اختلاط کاربریها
- حفظ تناسب میان توده و فضا
- تدوین استانداردهای قالب و… .
این در حالی است که در ایران به دلایل ساختاری، طرحهای کاربری زمین به طور معمول، به نقشه کاربریها،جدول سرانههای کاربری و ضوابط منطقه بندی محدود شده است و کمتر به ابعاد اقتصادی، زیست محیطی، حقوقی و اجتماعی و کالبدی استفاده از زمین و فضا توجه میشود.
مهم ترین معیارهای بهینه در تعیین مکانهای مناسب فعالیت، و کاربردهای شهری را به شرح زیر میتوان برشمرد.
- سازگاری
- آسایش
- کارایی
- مطلوبیت
- سلامتی
- ایمنی
در میان این معیارها، ایمنی و حفاظت مناطق شهری در برابر زلزله، معیاری است که میتواند به عنوان اهداف اصلی در برنامه ریزی کاربری زمین مناطق زلزله خیز در نظر گرفته شده، و با ترکیب ضوابط و راهبردهای این معیار در برابر خطرات زلزله، با سایر ضوابط و راهبردهای برنامه ریزی و طراحی شهری، امکان زیست مردم در محیطی مطلوب و ایمن را فراهم آورد.
از آن جا که برنامه ریزی کاربری زمین اساس برنامه ریزی شهری است و در عین حال موضوع سلامت و ایمنی به طور مشخص هم در عوامل موثر در برنامه ریزی کاربری زمین و هم در اهداف کلان برنامه ریزی شهری، عنوان شده است، مطالعه پارامترهای موثر در آسیب پذیری ناشی از زلزله، از نظر کاربری زمین و داخل کردن آنها در امر برنامه ریزی کاربری زمین ضروری است.
عوامل موثر در راهبردی کردن برنامه ریزی کاربری زمین
ضوابط اجرایی تعیین کننده شکل کالبدی و کیفیت محیط شهری
به طور کلی ضوابط و مقرراتی که خاص شهرساز است، ضوابطی است که شکل کالبدی و کیفیت محیط شهری را تعیین میکند. این ضوابط و معیارها ممکن است بعد یا ابعادی از رهیافتهای کنترل شهری را مدنظر داشته باشد و شامل موارد زیر است.
- ضوابط و مقررات منطقه بندی (zoning)
- ضوابط و مقررات تفکیک زمین
- ضوابط و مقررات ارتفاع و تراکم ساختمان
راهبردهای مداخله در بافتهای شهری
ویژگیهای انسان و جامعه و ویژگیهای محیط طبیعی، نیروهای شکل دهنده فرم شهر هستند. تلفیق این دو نیرو در فضا، زمان و مکان محیط فیزیکی مراکز زیستی، به صورت اندازهها، شکلها و الگوهای خاص عناصر و اجرای فرم شهری (ساختمانها، قطعات زمین، فضاهای باز، شبکه راهها، مراکز، کاربری زمین و زیر ساختها) متبلور میشود.
در سطحی بالاتر چگونگی ترکیب کالبدی فضایی و قرار گیری منطقی اجزای اصلی شهر برای رسیدن به اهداف خاص، ساختار شهر را به وجود میآورد و نحوه ترکیب کالبدی اجزای شهر در سطح و ارتفاع، بافت شهر را ایجاد میکند. در واقع ساختار شهر در ارتباط با شرایط و مشخصات بافت شهر، شکل دهندۀ فرم شهر است. فرم حاصل به نوبۀ خود الگوهای زیستی انسانها (رفتاری، فعالیتی و حرکتی) را شکل میدهد.
ساختار شهر و بافت شهر را میتوان دو جزء اصلی شهر دانست. بنابراین راهبردهای مداخله در بافتهای شهری، مرتبط با دو مقولۀ ساماندهی ساختار شهر و بهسازی یا توان بخشی بافت شهر با در نظر داشتن کاهش آسیب پذیری ناشی از رویداد زلزله است.
