اصول و معیارهای نورپردازی میدانهای شهری
نورپردازی و روشنایی شهری علاوه بر تأمین قابلیت دید، ایمنی و امنیت، نقشی مهم و کلیدی در ارتقاء عملکرد فضاهای شهری،کیفیت زندگی شبانه، تصویر ذهنی کاربران از فضای شهری در شب هنگام و هویت بخشی به فضاهای شهری ایفا میکند. بهرهمندی از تمامی مزایایی که نورپردازی فضاهای شهری میتواند برای شهرها و ساکنانش فراهم کند، نیازمند درنظر گرفتن ابعاد متفاوت آن از ابعاد تکنیکی تا زیباشناختی، برنامه ریزی و طراحی شهری است. ضرورت این موضوع در میدانهای شهری، بواسطه نقش ویژه آنها به عنوان یکی از اصلیترین فضاهای جمعی شهر و سازنده هویت اجتماعی و کالبدی آن مطرح میشود.
نورپردازی شهری اعمال ضوابط تکنیکی صرف نیست و مجموعه قواعد متعددی را در برمیگیرد. نورپردازی شهری با هدف ارتقاء کیفیات محیطی شکل میگیرد. اما گاه عدم موفقیت آن در طراحی و اجرا، اثرات و تبعات ناخوشایندی را برای شهرها و ساکنانش به بار آورده است. از این رو شناسایی روشها و اصول مربوط به نورپردازی مکانهای شهری میتواند گامی ضروری و مفید در دستیابی به مزایای بسیاری که نورپردازی این فضاها می توانند برای شهر به ارمغان بیاورند، باشد.
میدانهای شهری به عنوان یکی از گونههای فضاهای شهری، یکی از اصلیترین مکانهای بروز و تمرکز تعاملات اجتماعی و حیات جمعی یک شهر به شمار میروند. دستیابی به اصول طراحی نورپردازی در این دسته از فضاهای شهری ضمن تضمین تأمین دید مطلوب و پرهیز از آلودگی نوری ناشی از طراحی نامناسب نورپردازی، منجر به ارتقاء تصویر ذهنی کاربران فضا از شهر و ارتقاء نقش این مکانها در تقویت زندگی شبانه خواهد شد. بدین منظور پس از بررسی اهداف نورپردازی شهری که در فرآیندهای طراحی نورپردازی گامی اولیه و اساسی است، سعی میشود که با مطالعه اسناد راهنمای مربوط به نورپردازی فضاهای خارجی و تجارب جهانی موجود در این زمینه، به مجموعه اصول طراحی نورپردازی میدانهای شهری، دست یافته شود.
نورپردازی شهری
نورپردازی فضاهای شهری، عموماً روشنایی عناصر منظر طبیعی، ایستگاههای حمل و نقل، ورودیها، لبهها، محدودههای تجاری، اجزای معماری، علائم و تابلوها و نقاط عطف را در برمیگیرد و اهداف متنوع و متفاوتی را دنبال میکند که میتوان آنها را در سه گروه عملکردی، زیبایی شناسی ادارکی و هویتی تقسیم بندی کرد.
از ابتداییترین اهداف عملکردی نورپردازی فضاهای شهری به شمار میروند. ارتقاء زندگی شبانه شهر، تقویت اقتصاد شبانه و افزایش سر زندگی فضاهای شهری به منظور جذب بیشتر مردم و گردشگران و افزایش امکان تعاملات مردمی در این فضاها در شب هنگام یکی دیگر از اهداف عملکردی نورپردازی شهری است.
نورپردازی شهری با رویکرد زیبایی شناسی ادراکی به دنبال ارائه منظر شبانه مطلوب و افزایش جذابیت بصری عناصر و اجزای فضاهای شهری به گونهای است که بتواند ادراک این فضاها را در شب هنگام تسهیل کند. ارتقاء تصویر ذهنی کاربران فضا از فضاهای شهری در شب از طریق افزایش خوانایی و امکان جهت یابی آسان کاربران در فضاهای شهری از جمله اهدافی است که با استفاده از روشهای متنوع زیباشناختی در طرحهای نورپردازی شهری پیگیری میشوند.
حفظ و ارتقاء هویت مکانهای شهری در شب هنگام یکی دیگر از مهم ترین اهدافی است که میتواند در فرآیند نورپردازی شهری دنبال شود.
نورپردازی شهری فارغ از اینکه با کدام یک از این اهداف پایه ریزی شود، به دنبال ارتقاء کیفیت زندگی در فضاهای شهری است که در هر یک از اهداف مذکور، مصادیق و روشهای متمایزی را طلب میکند. اهمیت کار طراح نورپردازی، دستیابی به تعادل و هماهنگی میان این سه دسته از اهداف به گونهای است که هیچ یک از این اهداف فدای هدف دیگر نشود.
اصول نورپردازی میدانهای شهری
دستیابی به اصول نورپردازی در فضاهای شهری در وهله نخست نیازمند شناخت دقیق از وضعیت موجود و شناسایی هدف نورپردازی در آنهاست. مجموعه عوامل مهمی که باید پیش از تدوین اصول نورپردازی مکانها مورد توجه قرار گیرند شامل موارد زیر است.
- از مکان باید نورپردازی شوند.
- مخاطبان اصلی نورپردازی چه کسانی هستند.
- طراحی نورپردازی به منظور القای چه حسی انجام میشود.
- چه امکانات فنی و وسایل نورپردازی در کشور وجود دارد.
- امکانات مالی و پرسنلی مجری چگونه است.
- متولی فضا و نگهداری از آن چه کسانی خواهند بود.
میدانهای شهری از اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان هستند. تا حدی که معمولاً ساکنان یک شهر، مناطق مختلف شهرشان را توسط میدانهای آن از هم بازشناسی میکنند و سادهترین راه آدرسدهی به یک غریبه را راهنمایی وی از طریق میدانها به عنوان نقاط شاخص شهری میدانند.
لازم به ذکر است که عبارت میدان شهری علاوه بر میدانهای پیاده که یکی از اصلیترین ارکان سازنده هویت شهرها هستند، گرههای ترافیکی که فرصت حضور عابرین پیاده را در پیادهروها و محدودههای مجزای پیاده فراهم میآورد و مقیاس عملکردی منطقهای و ناحیهای دارند، را نیز در بردارد.
نورپردازی میدانهای شهری در وهله نخست باید به گونهای تعریف شود که بتواند ویژگیهای کالبدی و عملکردی مؤثر بر حفظ و تقویت این چهار مؤلفه کلیدی را پشتیبانی کند. هر طرح نورپردازی به عنوان یک موضوع کلی دارای عواملی است که هر یک به نحوی بر فرآیند طراحی تأثیر میگذارند و میزان دستیابی به اهداف، تحقق پذیری و مقبولیت طرح تا حد زیادی به میزان توجه به این عوامل بستگی دارد.
این عوامل پس از بررسی مطالعات انجام شده و اسناد راهنمای طراحی در زمینه نورپردازی عرصههای عمومی به ویژه میدانها و طرحهای جامع نورپردازی شهری به طور کلی در سه دسته زمینه گرایی، رفاه بصری و طراحی تجهیزات نورپردازی تقسیم بندی شده است. معیارها و اصول بیان شده در هر یک از این سه گروه با توجه به تأمین اهداف سه گانه عملکردی، زیبایی شناختی ادراکی و هویتی ضمن توجه به تأمین چهار ویژگی عمده میدانهای شهری،که سازنده هسته اصلی راهنمای طراحی نورپردازی میادین شهری به شمار میروند، شناسایی و پیشنهاد شدهاند. این سه اصول کلی در هر یک از فضاهای شهری با توجه به توقعات موضوعی از آن مکان و مقیاس عملکردیشان متفاوت خواهد بود.
زمینه گرایی
نورپردازی فضاهای شهری همانند معماری امری مرتبط با اطراف و زمینه گرا است و طراحی آن بدون در نظر گرفتن ارتباط با فضای پیرامون نتیجهای مطلوب در برنخواهد داشت.
توجه به زمینه، که با مجموعه معیارهایی چون تناسب معنایی، تناسب عملکردی، قدمت/سابقه تاریخی و خوانایی تعریف شده است یکی از موارد مهمی است که گاه در طرحهای نورپردازی شهری مورد غفلت قرار میگیرد. در حالی که نورپردازی میتواند اهمیت و نقش ویژهای در تقویت هویت مکانی شهر و فضاهای عمومی آن در شب هنگام ایفا کند.
یکی دیگر از اصول مهم در تناسب معنایی، انتخاب مناسب طیفهای رنگی متفاوت است که در این فرآیند میبایست به کدها و رمزهای خاص هر رنگ در فرهنگهای متفاوت توجه شود. برای مثال در اسلام رنگهایی مانند سبز و آبی فیروزهای حس تقدس و روحانیت را منتقل کرده ولی در مسیحیت رنگ سفید بیانگر این حس است. رنگهای مختلف گاه در اقلیمهای متفاوت معنای ویژهای مییابند که طراح نور پیش از استفاده از رنگ در فضا باید به خوبی از آنها آگاهی یابد.
تناسب عملکردی یکی دیگر از اصول شناسایی شده در اهمیت توجه به زمینه است. کارکرد یک مکان، فعالیتهای جاری در آن و مخاطبان فضا از سویی و هدف از نورپردازی در آن مکان، برای مثال ارتقاء ایمنی و امنیت، افزایش جاذبه تفریحی گردشگری مکان و…، از سوی دیگر در طراحی نورپردازی مکان مورد توجه قرار گیرند.
برای مثال در بزرگراهها و یا شاهراههای اصلی که تسهیل جریان وسایل نقلیه اولویت اصلی را دارد، چگونگی نورپردازی و سطح نور پیشنهادی در مقایسه با یک خیابان تجاری پیاده محور مرکز شهر یا یک خیابان فرعی مسکونی که سطح ترافیکی کمتری دارد، متفاوت خواهد بود. تفاوت میان خیابان اصلی و فرعی، بین میدانها و سبز راههای طویل، بین خیابانهای تجاری و مسکونی نه تنها از طریق ایجاد تفاوت در میزان نور، بلکه از طریق تفاوت در رنگ نور تقویت میشود. این تفاوت میتواند منجر به شفافیت شود در حالی که تعادلی نیز میان تفاوت حجم نور و رنگ وجود دارد.
یکی دیگر از ویژگیهای بستر طرح که نقشی تعیین کننده در طراحی نورپردازی دارد سابقه تاریخی و قدمت عناصرکالبدی فضاهای عمومی است. بهرهگیری از الگوهای موجود در زمینه، در طراحی فرم منابع نوری، یکی از راهبردهایی است که میتواند نقش ویژهای در حفظ و تقویت کاراکتر مکان و خلق تضاد و تمایز در مکانهای شهری ایفا کند. ساختمانهای تاریخی و واجد ارزش معماری نیز که نمود کالبدی هویت و فرهنگ یک اجتماع به شمار میروند، اصول و الزامات ویژهای در نورپردازی را طلب میکنند.
ده اصل اساسی که در طراحی نورپردازی این ابنیه میبایست مورد توجه قرار گیرند.
- بررسی ضرورت نورپردازی ساختمان
- شناسایی بخشهایی از ساختمان که باید نورپردازی شوند، بر اساس فاصله، زاویه و موقعیت ناظر نسبت به ساختمان
- شناسایی الگوهای معماری ارزشمند در نمای ساختمان به منظور تاکید بر آنها، برای مثال پایهها، ستونها، پیش آمدگیها و عقب نشینیها و ..
- انتخاب صحیح منابع نور خارجی و جانمایی آنها
- توجه به ساختمانهای مجاور و بررسی امکان ترکیب یا جداسازی طرح نورپردازی ساختمان با آنها
- بررسی سطح بازتابش سطوح از طریق
- بررسی وضعیت مصالح، رنگ و پاکیزگی آنها و مقیاس ساختمان به منظور شناسایی میزان نور لازم
- شناسایی مکان مناسب برای قرارگیری و جانمایی منابع نورپردازی
- شرایط محیطی مکان و ارزیابی تأثیرات طرح نورپردازی بر آن، برای مثال حیات پرندگان و جانورانی که در این ساختمانها پناه میگیرند
- ارزیابی وضعیت نمود رنگی از طریق عکسبرداری در طول اجرای طرح و پس از آن به منظور ارزیابی و اصلاحات لازم
طرح تجهیزات نورپردازی
فرم، موقعیت، پایداری و نگهداری به عنوان سه مؤلفه فرعی در اصل طرح تجهیزات روشنایی تعریف میشوند. فرم پیشنهادی برای تجهیزات روشنایی یک میدان شهری تابع عوامل متعددی است که در موفقیت نهایی طرح تأثیر بسیار در طرح تجهیزات روشنایی در میان تخصصهای مختلف متفاوت است. توجه به برنامهریزان شهری در طراحی نورپردازی در وهله اول به شکل لامپهای خیابانی و منابع نوری و منظر آ نها در روز توجه میکنند. تکنسینهای نورپردازی تنها به بعد کاربردی آن تمرکز میکنند و طراحان نورپردازی نیز بعد عملکردی و سایر موضوعات مرتبط را بررسی کرده و در وهله آخر فرم را مد نظر قرار میدهند. به نظر میرسد که به منظور دستیابی به بهترین نتیجه، توجه همزمان به موضوع کاربرد و عملکرد، زیباشناسی و زمینهگرایی در طراحی فرم تجهیزات نورپردازی ضروری باشد.
یکی دیگر از موضوعاتی که در زمینه طراحی فرم که به ویژه در حوزه معماری و برنامه ریزی شهری مطرح میشود ترکیب این تجهیزات با سایر عناصر مجزای مبلمان شهری (برای مثال نیمکتها، سطلهای زباله و …) است. هدف از این رویکرد، پرهیز از ایجاد اغتشاش بصری در منظر فضاهای عمومی شهر و خلق هماهنگی بیشتر است. همچنین توجه به هویت مکان و بازنمایی ویژگیهای زمینه در طراحی فرم این عناصر میتواند کاراکتر ویژهای به میدانها بخشیده و تمایز مکانی مناسبی را خلق کند. یکی دیگر از موضوعاتی که در طراحی فرم منابع نوری مورد توجه قرار گیرد کیفیت، کارایی و عملکرد نهایی این منابع با توجه به ویژگیهای زمینه طراحی است.
موقعیت به عنوان یکی دیگر از مؤلفههای اصل طرح تجهیزات روشنایی، دربرگیرنده اصول روشنایی در ساختمانها، فضاهای باز، آب نما، مجسمهها و پوشش گیاهی است که نقش عمدهای در تقویت ویژگیهای موضوعی میدانهای شهری، تعین فضایی، یکپارچگی، تجمع پذیری و سکون، ایفا میکنند.
آرامش بصری
یکی از مهم ترین اصول نورپردازی شهری که همواره در طرحهای نورپردازی در وهله اول مورد توجه متخصصان قرار میگیرد، تأمین قابلیت دید مطلوب و پرهیز از ایجاد آلودگی نوری برای کاربران فضا است که به ویژگیهای منبع نور بستگی دارد. عمدتاً از معیارهای قدرت الکتریکی (بر حسب وات)، شار نوری (بر حسب لومن)، کارآمدی روشنایی (لومنبه وات)، نمود رنگی و دمای رنگ به عنوان مهمترین ویژگیهای منابع نور در طرح نورپردازی و تأمین روشنایی فضاهای شهری یاد میشود.
مجموعه شاخصهای کمّی یک منبع نور، هنگامی که در ترکیب با سایر منابع نوری در فضاهای شهری به کار میروند در قالب ۵ شاخص عمده ارزیابی نورپردازی فضاهای شهری در تأمین رفاه بصری کاربران فضا قابل تبیین اند.
- محدودیت خیرگی
- سطح روشنایی درخشندگی
- پراکنش هماهنگ روشنایی
- نمودرنگی
- رنگ منبع نور
نورپردازی شهری فرآیندی تک بعدی و منحصراً تکنیکی نیست و با توجه به مجموعه اهداف متفاوتی که در فضاهای شهری دنبال میکند، نیازمند تعریف شیوهها و اصولی متفاوت، ضمن همکاری گروههای مختلف متخصص از طراحان نورپردازی تا معماران، طراحان و برنامهریزان شهری، است.