ضمانت نامه
ضمانت نامه‌های صادره یکی از ابزارهای مهم درآمدی برای بانک‌ها محسوب میشود. از آنجایی که ضمانت نامه‌ها برای بانک تعهد آور بوده و اهمیت آن عمدتاً پرداخت تسهیلات است، از این رو شعب باید در زمان صدور ضمانت نامه اطلاعات لازم را از ضمانت خواه اخذ نموده و از نظر توان مالی، ظرفیت اعتباری و توانائی‌های وی اطمینان حاصل نماید.
ضمانت نامه‌های بانکی
ضمانت نامه بانکی، تعهد غیر قابل برگشت یک بانک به پرداخت وجه مورد ضمانت، در صورت عدم ایفای قرارداد توسط یک شخص ثالث است. این شخص ثالث فروشنده یا متعهد انجام قرارداد است. تحت شرایط ضمانت نامه بانک باید وجه ضمانت نامه را با اولین درخواست، مشروط به این که شرایط مندرج در ضمانت نامه محقق شده باشد، پرداخت نماید. قوانین کشوری که ضمانت نامه در خاک آن صادر شده، طبق معمولاً رویه معمول، ناظر بر اجرای شروط آن ضمانت نامه است.
عقد ضمان
به موجب ماده ۶۸۴ قانون مدنی عقد ضمان عبارت است از اینکه شخص مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد. متعهد را ضامن، طرف دیگر (ذینفع) را مضمون له و شخص ثالث (ضمانت خواه) را مضمون عنه یا مدیون اصلی می‌گویند. سیستم بانکی با استفاده از عقد ضمان می‌تواند در مواردی که منع قانونی وجود نداشته باشد با رعایت آئین نامه صدور ضمانت نامه‌ها مبادرت به صدور انواع ضمانت نامه برای متقاضیان نماید. به سند کتبی عقد ضمان بین ضامن و مضمون له ضمانت نامه می‌گویند. از این رو ضمانت نامه بانکی، سندی است که به موجب آن بانک صادر کننده ضمانت نامه، اجرای تعهدات مشتری خود (مضمون عنه) را در قبال (مضمون له) تضمین می‌نماید.
یعنی در صورتی که، متعهد تعهدات پیش بینی شده موضوع ضمانت نامه را در مواعد معین نپردازد و یا این که از انجام صحیح و به موقع تعهدات خود به هر علت خودداری نماید، با اعلام مضمون له قبل از انقضای سر رسید متعهد، مکلف میشود که مبلغ قید شده در ضمانت نامه را در وجه مضمون له بپردازد. با توضیحات فوق بانک صادر کننده ضمانت نامه را (ضامن)، شخصی که بانک، اجرای تعهدات او را ضمانت می‌کند (مضمون عنه)، سازمانی که ضمانت نامه بنفع او صادر میشود (مضمون له)، امری که مضمون عنه در قبال مضمون له به عهده دارد (موضوع ضمانت نامه) و مبلغ ضمانت نامه را (وجه الضمان) می‌‌نامند و از این رو به شخصی که به درخواست وی ضمانت نامه صادر میشود (ضمانت خواه) یا همان (مضمون عنه) گفته میشود.
پیمان
پیمان مجموعه اسناد و مدارکی است که مشخصات اصلی پیمان مانند مشخصات دو طرف، موضوع، مبلغ و مدت پیمان در آن بیان شده است.
کارفرما
کارفرما به شخص حقوقی گفته میشود که یک سوی امضاء کننده پیمان است و عملیات موضوع پیمان را بر اساس اسناد و مدارک پیمان، به پیمانکار واگذار کرده است. نمایندگان و جانشین‌های قانونی کارفرما، در حکم کارفرما هستند.
پیمانکار
پیمانکار به شخص حقیقی یا حقوقی گفته میشود که سوی دیگر امضاء کننده پیمان است و اجرای موضوع پیمان را بر اساس اسناد و مدارک پیمان، به عهده گرفته است. نمایندگان و جانشین‌های قانونی پیمانکار نیز در حکم پیمانکار هستند.
پیمانکار واجد شرایط
پیمانکار واجد شرایط به شخصی گفته میشود که حسب تشخیص مراجع صالحیت دار (معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی نهاد ریاست جمهوری) و حسب فاکتورهای تعیین شده ارزیابی و درجه بندی شده باشد.
فاکتورهای تعیین تشخیص صلاحیت پیمانکاران
سهامداران
تعداد سهامداران، تحصیلات و سوابق حرفه‌ای آنان
عوامل اجرایی
ماشین آ‌لات کارگاهی
سوابق اجرایی
بررسی توانایی انجام پروژه‌های قبلی
سوابق کاری
سال‌هایی که پیمانکار در رشته‌ای خاص فعالیت کرده است. این موضوع حسب مرور زمان باعث افزایش رتبه بندی پیمانکار میشود.
مهندس مشاور
مهندس مشاور به شخص حقوقی یا حقیقی گفته میشود که برای نظارت بر اجرای کار در چارچوب اختیارات تعیین شده در اسناد و مدارک پیمان، از سوی کارفرما به پیمانکار معرفی میشود.
تحویل موقت
پس از اجرای عملیات موضوع پیمان و آماده بهره برداری شدن کار، پیمانکار با معرفی نماینده خود تقاضای تحویل موقت کار را به مهندس مشاور ارائه می‌دهد. مهندس مشاور به در خواست پیمانکار رسیدگی می‌کند و در صورت تأیید، ضمن تعیین تاریخ آمادگی کار برای تحویل موقت، از کارفرما تقاضای تشکیل هیأت تحویل موقت را می‌نماید. کارفرما تاریخ و محل تشکیل هیأت را به اطلاع مهندس مشاور و پیمانکار می‌رساند. هرگاه هیأت تحویل موقت، عیب و نقصی در کارها مشاهده نکند اقدام به تنظیم صورت مجلس تحویل موقت می‌نماید و چنانچه عیب و نقصی در کارها مشاهده شود با تنظیم صورت مجلس تحویل موقت و با تعیین مهلتی برای پیمانکار وی را ملزم به رفع آن می نماید.
تحویل قطعی
در پایان دوره تضمین، کارفرما به تقاضای پیمانکار و تأیید مهندس مشاور، اعضای هیأت تحویل قطعی را مشخص و به پیمانکار ابلاغ می‌نماید. هیأت پس از بازدید کارها، هرگاه عیب و نقصی که ناشی از کار پیمانکار باشد، مشاهده نکند، موضوع پیمان را تحویل قطعی می‌گیرد و صورت مجلس آن را تنظیم می‌کند.
انواع ضمانت نامه
ضمانت نامه‌های بانک به دلیل متنوع بودن تعهداتی که مضمون عنه در قبال مضمون له به عهده دارد و با توجه به عرف بانکداری شامل انواع زیر است.
- ضمانت نامه شرکت در مناقصه و یا مزایده
- ضمانت نامه انجام تعهدات
- ضمانت نامه پیش پرداخت
- ضمانت نامه استرداد کسور وجه الضمان
- ضمانت نامه حسن انجام خرید (کار)
- ضمانت نامه گمرکی
- ضمانت نامه تعهد پرداخت
- سایر ضمانت نامه‌ها (متفرقه)
ضمانت نامه شرکت در مناقصه یا مزایده
برای خرید یا فروش شرکت‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات دولتی معمولاً اموال خود از طریق مناقصه و مزایده و برای اجرای پروژه‌های خود یا تأمین خدمات مورد نیاز خود از طریق مناقصه عمل می‌نمایند. برای این منظور مراتب در روزنامه‌های کثیرالنتشار آگهی و از اشخاص واجد شرایط برای شرکت در مزایده و یا مناقصه دعوت به عمل می‌آید. سپس پیشنهادات دریافت شده مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهادات ردیف‌های ۱ و ۲ و ۳ که نسبت به سایر پیشنهادات دارای قیمت بهتری باشند انتخاب میشوند. انتخاب ردیف‌های ۲ و ۳ پیشنهادها، از آن جهت است که در صورت عدول برنده اول از پیشنهاد خود، از نفرات بعدی دعوت به عمل آید. اشخاص شرکت کننده در مناقصه یا مزایده بایستی همراه با پیشنهاد خود ضمانت نامه‌ای به کارفرما تسلیم نمایند تا در صورت عدم انجام تعهد خود به نفع کارفرما ضبط شود. این ضمانت نامه‌ها را ضمانت نامه شرکت در مناقصه یا مزایده می‌گویند. پس از تعیین و اعلام برنده‌ها، اصل ضمانت نامه سایر اشخاص که پیشنهاد آنان مورد قبول قرار نگرفته، جهت ابطال به بانک مسترد میشود و ضمانت نامه شخص برنده تا عقد قرارداد نهایی و تسلیم، ضمانت حسن انجام تعهدات، همچنان نزد کارفرما باقی می‌ماند. در صورت امتناع برنده از انعقاد قرارداد و تسلیم ضمانت نامه حسن انجام تعهدات، ضمانت نامه وی توسط ذینفع مطالبه میشود.
شایان ذکر است به موجب ماده ۷۹ قانون محاسبات عمومی، معامالت وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی باید به صورت مناقصه یا مزایده صورت گیرد، مگر در مواردی که طرف معامله وزارتخانه‌ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتی باشند یا استثنائاتی که در ماده قانونی مذکور قید شده رعایت شده باشد.
ضمانت نامه حسن انجام تعهدات
این نوع ضمانت نامه برای تضمین انجام به موقع تعهدات مضمون عنه (ضمانت خواه) در مقابل مضمون له (ذینفع) صادر میشود.
متداولترین این نوع ضمانت نامه‌ها، تضمین حسن انجام تعهدات ناشی از امضاء پیمان است که به منظور تضمین انجام تعهدات پیمانکار طبق مفاد قرارداد صادر میشود. تحویل این نوع ضمانت نامه توسط پیمانکار جهت انعقاد قرارداد با کارفرما الزامی است.
ضمانت نامه پیش پرداخت
برای شروع عملیات موضوع پیمان، جهت تجهیز کارگاه یا تکمیل کارفرما درصدی از مبلغ قرارداد را به پیمانکار تحت تجهیزات معمولاً عنوان پیش پرداخت در مقابل اخذ ضمانت نامه‌ای تحت همین عنوان پرداخت می‌نماید و این ضمانت نامه به موازات پیشرفت کار و تهیه میزان پیش صورت وضعیت مرتباً از سوی کارفرما کاهش می‌یابد. معمولاً پرداخت ۲۰ درصد مبلغ اولیه پیمان است که قسط اول آن ۸ درصد الفاصله پس از تحویل زمین، قسط دوم آن معادل ۶/۵ درصد پس از تهیه ۶۰ درصد ماشین آ‌لات موردنیاز و تجهیز کارگاه و قسط سوم معادل ۵/۵ درصد بعد از آنکه پیمانکار بر طبق صورت وضعیت‌های ماهانه معادل ۳۰ درصد مبلغ اولیه پیمان، کار انجام داده باشد، پرداخت میشود.
ضمانت نامه استرداد کسور وجه الضمان
با وجود نظارت و آزمایش‌های مختلفی که در طول مدت پیمان و در مقاطع مختلف اجرای کار توسط کارفرما به عمل می‌آید، کارفرما برای اطمینان از صحت انجام کار، مبالغی را به عنوان تضمین حسن اجرای کار (وجه الضمان) از مبلغ ناخالص صورت وضعیت‌های پیمانکار به میزان ۱۰ درصد هر صورت وضعیت کسر نموده و در حسابی نزد خود نگهداری می‌نماید. بنا بر تقاضای پیمانکار و در مقابل ضمانت بانکی، مبلغ تضمین حسن اجرای کار را می‌تواند به پیمانکار مسترد نماید. این ضمانت نامه که طبق تقاضای پیمانکار و به نفع کارفرما توسط بانک صادر میشود به ضمانت نامه استرداد کسور وجه الضمان معروف است.
ضمانت نامه حسن انجام خرید
این ضمانت نامه به منظور صحت عمل پیمانکار خرید (کار) مطابق با سفارش خرید دریافت میشود و پس از تحویل اجناس و مطابقت آن با سفارش انجام شده کاملاً جزئاً باطل میشود.
ضمانت نامه گمرکی
صاحبان کا‌لاهای وارداتی برای ترخیص کا‌لای خود در صورتی که نتوانند حقوق گمرکی مربوطه را نقداً پرداخت نمایند بایستی معادل آن را به گمرک ضمانت نامه بانکی بسپارند. این ضمانت نامه‌ها ممکن است به سر رسید معین مثلاً ۶ ماه، ۹ ماه و … یا به صورت اقساطی صادر شوند. صدور ضمانت نامه فوق، ضمانت نامه گمرکی نامیده میشود. یک نوع تعهد پرداخت برای بانک به وجود می‌آید و بانک در سر رسید معین یا در تاریخ اقساط تعیین شده بایستی وجه آنرا به اداره گمرک پرداخت نماید. ضمانت نامه‌های گمرکی صادره از طرف بانک‌های داخلی به نفع هر یک از گمرکات کشور، در صورتی که در سر رسید مقرر واریز نشوند، مشمول پرداخت خسارت تأخیر تأدیه دین روزانه از قرار مبلغ یک ریال برای هر سه هزار ریال خواهد بود.
ضمانت نامه تعهد پرداخت
این نوع ضمانت نامه‌ها به منظور قبول پرداخت دیونی در سر رسید معین از طرف بانک صادر میشوند. دریافت حداقل ۲۰ درصد سپرده نقدی در ضمانت نامه تعهد پرداخت الزامی است.
ضمانت نامه‌های متفرقه
علاوه بر انواع ضمانت نامه‌های ذکر شده ممکن است مضمون له (ذینفع) درخواست نوعی ضمانت نامه نماید که در قالب هیچ کدام از انواع ضمانت نامه ذکر شده نگنجد. لذا متن این گونه ضمانت نامه‌ها از سوی مضمون له دیکته میشود. مانند ضمانت نامه برای مشمولین خدمت نظام وظیفه که قصد خروج از کشور را دارند.
آئین نامه صدور ضمانت نامه
۱ -صدور ضمانت نامه از طرف بانک موکول به اخذ وثیقه از ضمانت خواه است.
۲ -انواع وثائق قابل قبول برای صدور ضمانت نامه شامل وجه نقد، طال، اوراق مشارکت، سپرده بلند مدت، تضمین بانک‌های معتبر خارجی مورد تأیید امور بین الملل و بانک مرکزی، سفته با دو امضاء قابل قبول بانک، اموال غیر منقول، برگ رسید انبارهای عمومی مربوط به کالا با ارزش وثیقه‌ای معادل ۵۰ درصد ارزش روز کالا، سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، کشتی، هواپیما و …است.
۳ -اخذ حداقل ده درصد مبلغ ضمانت نامه به صورت وجه نقد (به استثنای ضمانت نامه‌های شرکت در مناقصه و مزایده) به عنوان سپرده نقدی الزامی بوده و بابت بقیه آن از یک یا ترکیبی از انواع وثایق به شرح ذیل ضروری است.
- اخذ سفته به میزان ۱۲۰ درصد تفاضل مبلغ ضمانت نامه و سپرده نقدی
- اخذ اموال غیر منقول، برگ وثیقه انبارهای عمومی، سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و …. حداقل به میزان ۱۵۰ درصد تفاضل مبلغ ضمانت نامه و سپرده نقدی.
۴ -قبول درخواست یک مشتری جهت صدور ضمانت نامه به نام شخص دیگر اکیداً ممنوع است.
۵ -صدور ضمانت نامه برای یک مشتری جهت دریافت تسهیالت اعتباری از یک بانک دیگر به صلاح نیست.
۶ -ضمانت نامه بانکی برای اشخاص حقیقی در مقابل اشخاص حقیقی دیگر یا برای اشخاص حقیقی و حقوقی در مقابل اشخاص حقوقی صادر نمی‌شود و در شرایط خصوصی دیگر به دلیل امکان تبانی معمولاً استثنائی مستلزم بررسی‌های دقیق و اخذ وثائق مطمئن است.
۷ -صدور ضمانت نامه در قبال تضمین شرکت‌های خارجی مجاز نیست.
۸ -برای صدور انواع ضمانت نامه‌های بانکی باید از فرم‌های چاپی بانک استفاده شود و در مورد صدور ضمانت نامه‌های متفرقه که فرم چاپی خاصی برای آنها تهیه نشده اخذ تأییدیه مدیریت امور حقوقی ضروری است.
۹ -ضمانت نامه‌های بانکی غیر قابل انتقال هستند.
۱۰ -در ضمانت نامه‌ها باید موضوع ضمانت نامه، نام مضمون له، نام مضمون عنه، مدت اعتبار ومبلغ آن به طور صریح قید شود.
۱۱ -صدور تأییدیه ضمانت نامه‌ها باید براساس درخواست ذینفع به عمل آید و تأییدیه‌های صادره نیز با عطف به شماره نامه واصله از دینفع صادر و سپس به آدرس مربوطه ارسال شوند.
