روشنایی شهری و طراحی نورپردازی در امنیت شهر
طراحی روشنایی شهری نه تنها موضوعی صرفاً تزئینی نیست، بلكه روشی در جهت پاسخ به جست و جوی ما برای روش پیشرفته تأمین امنیت و آسودگی بهتر و محیط است. امروزه نورپردازی، تعریف كننده هویت و سیمای شبانه شهر است و نبود نور و وجود تاریكی شب عوارضی همچون افزایش حوادث، تصادفات، جرایم و بزه كاری و كاهش امنیت اجتماعی را سبب میشود. در معماری و شهرسازی نور عملكردی فراتر از روشن كردن فضا داشته و به عنوان یكی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار می‌گیرد. امروزه زندگی شهری سبب گشته دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهری شده است. بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهری و ارتقاء كیفیت بصری، طراحی نورپردازی مورد توجه طراحان قرار می‌گیرد.
سیمای شهری چه در روشنایی روز و چه در تاریكی شب باید دارای شكل و محتوی باشد. نور در طراحی شهری دارای كیفیات و ویژگیهای متفاوت از قبیل ابزار اطلاع رسانی، شناساندن در مناطق و محلات و افزایش بار هویتی و امنیتی مراكز، نمایان كردن نشانه‌ها، میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهای شهری همچون پیاده راه‌ها و میادین است. از اهمیت نورپردازی محیط شهری میتوان به ایجاد امنیت، دلپذیر كردن فضای شهر و تأثیر مثبت آن بر روان شهروندان اشاره كرد.
اهمیت وجود روشنایی شهری و نقش آن در تأمین امنیت
شهر محیطی است با گوناگونی بسیار، با امكانات كم یا بیشتر، پارك و بوستان‌ها، محله‌های پهن و باریك و با خیابان‌ها و گذرگاه‌های مختلف كه فضای اجتماعی را به هم پیوند می‌زند. فضای شهری بیشترین ارتباط را با مردم و محیط زندگی برقرار میكند و در نتیجه نقش بسزایی در هویت بخشی و احساس آرامش به شهروندان دارد. زیبایی، آراستگی، پاكیزگی و انسجام بخشی از ویژگی‌ها و معیارهای مهم ارزیابی شهر آرامش بخش است. تمام امكانات جدید شهرهای امروز همانند گذشته قادر به تامین آرامش و امنیت شهروندان نیستند. آنها به دلیل تمركز بالای جمعیت و فعالیت‌های خارج از مقیاس انسانی و فراوانی ماشین به تدریج، از شاخص‌های آرامش و امنیت فضای شهری فاصله گرفته‌اند.
عواملی كه امنیت شهری را از بین می‌برند و موجب تهدید یا كاهش امنیت شهرهای بزرگ می‌شوند، بسیارند و برخی فضاهای شهری یكی از عوامل اصلی تهدیدكننده امنیت شهرها هستند، این فضاها معمولاً از دید محفوظ هستند به همین خاطر فضاهای دنج و مطمئنی برای فعالیت‌های غیر مجاز و ناهنجار محسوب می‌شوند. زیرپله‌های شهری، داخل زیرگذرها، پل‌های هوایی، زمین‌های فرورفته و گودها و …مواردی از فضاهای بدون دفاع در شهرها هستند.
مكانیسم تأثیر روشنایی بر عملكرد انسان‌ها در جامعه
روشنایی در محیط از دو جهت بر عملكرد اثر گذاشته و ثمر بخشی آن را افزا یش می‌دهد. در این ساز و كار در نهایت، تعامل و تأثیر متقابل دو دسته از عوامل موحب بهبود عملكرد میشود.
آثار ادراكی
تحقیقات پژوهشگران نشان داده كه روشنایی زیاد و مناسب، قدرت بینایی را افزایش داده، ادراك اشیا را دقیق‌تر و تمیز اجزا و حركات آنها را آسان‌تر می‌سازد. از سوی دیگر، انسان در محیط روشن‌تر رنگ‌ها را بهتر تشخیص می‌دهد. این عوامل كلاً باعث میشود كه موضوع كار، با عمق و وضوح بیشتری ادراك شود.
آثار روانی
پژوهش‌های زیادی حكایت از این دارند كه نور مناسب موجب افزایش تمركز شده و خستگی اند‌ام‌های حسی حركتی را به شدت كاهش داده یا لااقل به تأخیر می‌اندازد. برخی مطالعات نشان داده كه نور سفید حتی خلق و خوی انسان را بهبود می‌بخشد و نیروهای انگیزشی فرد را بر فعالیت بیشتر متمركز می‌سازد.
هنگامی فرد در شرایطی قرار گیرد كه از لحاظ روانی در وضعیت متعادل و رضایت بخشی باشد، و از سوی دیگر توانایی لازم را برای ادراك عمیق و دقیق پدیده داشته باشد، محصول كار رفتار او در قلمرو این عوامل، دارای كمترین اشتباه و بالاترین كیفیت خواهد بود و نتیجه اینكه یكی از مهمترین نیاز‌های روانی فرد جهت آرامش و برخورد مناسب با سایر افراد جامعه تأمین میشود.
سایر عوامل مداخله گر در تأثیر نور در فضای شهری
عوامل زیادی در تعیین روشنایی فضا تأثیر دارند. علاوه بر شدت نور و تیره وروشن بودن اشیا و سطوح، متغیر‌های دیگری در این امر مداخله می‌كنند.
رابطه روشنایی با سن شهروندان
قدرت بینایی با بالا رفتن سن كاهش پیدا میكند. بنابراین به همین نسبت نیاز افراد به روشنایی افزایش می‌یابد. بنابراین به طور طبیعی مكان‌های شهری كه سالمندان در آن رفت و آمد بیشتری دارند باید از نور بیشتری بهرمند شوند.
تضاد نوری در محیط شهر
اگر نور در محیط كافی نباشد میتوان برای ادراك بهتر اشیا یا افراد از پدیده‌ی تضاد نور محیط اطراف استفاده كرد. البته باید توجه كرد نسبت بین شدت نور این قسمت‌ها نباید از حد معینی كمتر باشد.
روشنایی متغیر
هرگاه میزان شدت نور به طور مداوم تغییر كند، چشم‌ها باید خود را مرتباً با آن سازش دهند. این موضوع موجب خستگی چشم شده و ادراك دیداری را مختل می‌سازد و در نتیجه كارایی و تمركز كاهش پیدا میكند. تغییرات شدید و ناگهانی نور قدرت دید را تنزل می‌دهد زیرا در فاصله‌ی كوتاه چشم قادر به هماهنگی با تغییرات نوری نیست. این پدیده برای كسانی كه به سرعت مواجه با زمینه‌های نوری متفاوت و شدید هستند ایجاد اشكالاتی میكند. با توجه به این نكته ضرورت كاهش و افز ایش تدریجی نور در مدخل تونل‌های شهری یا مكان‌های مشابه جهت تأمین امنیت بیشتر بخصوص در هنگام رانندگی مشخص میشود.
تمركز و پراكندگی نور در فضا
تابش متمركز نور غالباً اثر منفی دارد، زیرا روی اجسام زاویه‌های تاریك پدید می‌آورد كه ادراك دیداری را در كارها دشوار می‌سازد. در این قبیل فعالیت‌ها باید از لامپ‌های فلورسنت یا شیری كه موجب كاهش غلظت نور میشود،استفاده نمود. از سوی دیگر روشنی دیوار‌ها و سطوح جانبی داخلی محیط ، تا حدودی از تشكیل سایه‌های تاریك جلوگیری میكند. اما راه مؤثر و اطمینان بخش تابش نور به صورت پراكنده است.
نور و تمیز رنگ‌ها
هر چند بعضی از لامپ‌ها به خاطر نور شدیدی كه ایجاد می‌كنند ادراك دیداری را آسان و در نتیجه كارایی را افزایش می‌دهند، اما از آنها فقط هنگامی استفاده میشود كه تنها بالا بودن قدرت دید مورد نظر باشد. در مواردی كه تشخیص رنگ اهمیت پیدا میكند باید از نوری استفاده نمود كه شبیه نور خورشید باشد. نور لامپ‌های اكسنون برای این كار مناسب است.
امنیت اجتماعی و نقش بازدارنده روشنایی در مقابل جرم و جنایت در محیط شهری
یك فضای شهری مناسب تا حد زیادی تامین كننده امنیت و فضای نامناسب از بین برنده آن و زمینه ساز انواع آسیب‌ها و معضلات اجتماعی است . فضاهای نامناسب شهری، فضاهای بیدفاع، محلات ناامن، شهرهایی با معماری صرفاً مردانه همه و همه از عوامل تهدید كننده امنیت شهری و اجتماعی هستند. كه یكی از اصول مهم اصلاح این فضاها استفاده از نورپردازی و طراحی روشنایی مناسب جهت آن مكان است.
امروزه امنیت از شاخصه‌های كیفی زندگی در شهرها است و آسیب‌های اجتماعی از مهمترین پیامدهای مختلف امنیت به شمار می‌‌روند. در این میان فضاهای شهری از جمله مولفه‌هایی هستند كه نابهنجاری‌های اجتماعی در بستر آنها به وقوع می‌پیوندد. در حال حاضر زنان از هر قشر و طبقه‌ای و با هر نوع پوشش و آرایشی كه در سطح شهر ظاهر شوند، در زمینه حمل و نقل و جابه‌جایی در شهر با مشكلاتی مواجه می‌شوند كه این مسئله، هم زنان دارای وسیله نقلیه و هم زنان استفاده كننده از وسایل نقلیه شهری و عمومی را شامل میشود.
تكنولوژی روز تركیبی از علم و فناوری و هنر و كارآمدتر نمودن سیستم روشنایی شهر
امروزه رشد و توسعه تكنولوژی در نورپردازی و بروز خلاقیت در این زمینه، استفاده از نور را در عرصه‌های مختلف فراهم كرده است. ماهیت نورپردازی برخوردار از دو جنبه هنری و فنی است. جنبه هنری دارای رویكرد طراحی فضاهای مختلف جهت خلق زیبایی و جنبه فنی آن نیز دارای رویكرد استفاده بهینه از تكنولوژی‌های نوین است. تغییرات ایجاد شده در زمینه نورپردازی در دهه‌های اخیر چنان سریع و رو به تكامل بوده كه امروزه نورپردازی به عنوان یك دانش تخصصی تلقی میشود.
آنچه اكنون تحولی شگرف در نورپردازی شهری ایجاد كرده، ورود منابع نورپردازی كم مصرف است كه به عنوان یك دانش نوپا در سال‌های اخیر مطرح و به سرعت در حال رشد و شكوفایی است به گونه‌یی كه در ابتدای شكل گیری این نوع منابع به دلیل میزان نوردهی پایین، برای چراغ‌های اطلاع دهنده، نظیر چراغ‌های راهنمایی و رانندگی، سپس با رشد و توسعه آن و افزایش توانمندی آن در نورپردازی فضاهای شهری نظیر مید‌ان‌ها، پل‌ها و فضاهای سبز استفاده می‌شده و اخیراً به دلیل ارتقای تكنولوژیكی، امكان بهره‌برداری از میزان شدت نور زیاد از این منابع فراهم آمده و جهت روشنایی معابر شهری نیز استفاده میشود. از مزایای این منبع نوری میتوان به موارد زیر اشاره كرد.
- كم مصرف بودن منابع و كاهش مصرف انرژی
- امكان تنوع در نوع رنگ‌های آن برای نورپردازی با توجه به رنگ‌های متنوع كه این نوع منابع نوری از خود متصاعد میكند.
- قابلیت برنامه ریزی نورپردازی و امكان ایجاد نورهای مختلف و متناوب و تغییر در نوع نورپردازی.
پیشنهاداتی جهت نورپردازی فضاهای عمومی رایج
مجموعه ورودی‌ها
ورودی اصلی عموماً بعنوان فضای معرفی مجموعه مطرح است و با توجه به این مسئله باید قابل رویت بودن و تشخیص آنها از فضای اطراف با سهولت انجام گیرد. بنابراین برای نورپردازی این قسمت عمدتاً از چراغ‌های پرنور و نورافكن استفاده شود. استفاده از زاویه تابش مناسب به گو‌نه‌ای كه موجب خیرگی چشم در افراد نشود و علاوه بر آن در ایجاد زیبایی فضای ورودی نیز مؤثر باشد، از ویژگیهای نورپردازی این قسمت است.
مسیر چند منظوره
مقدار نور، زیبایی، فواصل چراغ‌ها نسبت به یكدیگر و نسبت به عرض خیابان از جمله مسائلی هستند كه اهمیت بسزایی دارند. به وسیله نورپردازی میتوان مسیرهای عبور و مرور را طراحی و تعیین نمود. همچنین نور مورد استفاده برای روشن كردن این قسمت بر فضای سبز نیز اثر مستقیم دارد.
فضاهای سبز
نورپردازی حجم‌های تود‌ه‌ای از قبیل بته‌زار و گیاهان می‌توانند در برقراری ویژگیهای بصری عمومی تأثیر بگذارند و دسترسی بهتر به این گونه فضاها و تسلط بر آنها و همچنین بر وضوح پوشش‌های گیاهی می‌تواند مؤثر باشد, باید توجه داشت كه گل، چمن، درخت و گیاهان مختلف به رنگ‌های گوناگون خودنمایی می‌كنند و هر كدام از آنها، در روشنایی بخصوص جلوه دارند. بنابراین باید برای روشن كردن آنها از روشهای متفاوتی استفاده نمود. بسیار از گیاهان كه در طول روز با نور طبیعی قابل توجه نیستند وقتی در زمینه تاریك نورپردازی شوند منظره جالبی را ایجاد می‌كنند، درختان بعنوان اعضاء اصلی و حاكم بر فضای سبز هستند، لذا می‌توانند بعنوان عناصر نوری عظیم مورد استفاده قرار گیرند و بعنوان سطوحی در جهت ایجاد مفهوم بعد، مطرح شوند.
سطح دریاچه
بر آب‌های راكد مستقیماً نور تابنده نشود، بلكه با استفاده از آینه و شیشه نور تغییر جهت داده و بر آب تابانید تا تصویر درختان و سایر اشیاء در آن انعكاس یابد. فواره‌های مجموعه رقص آب را نمی‌توان بطور بسیار دقیقی روشن نمود، چون نور بایستی از میان پودر آب عبور داده شود، میتوان لامپ‌ها را در زیر سطح آب نصب شوند.
زمین بازی و والیبال ساحلی
مهمترین و اصلی‌ترین مطلبی كه برای روشنایی زمین بازی مطرح است ایمنی بوده كه از دو جهت قابل بررسی است. نخست از جهت ایمن بودن وسایل روشنایی مورد استفاده در این بخش و دومین مطلب مربوط به تأمین روشنایی كافی جهت بازی است. زاویه نورافكن‌ها باید طوری تنظیم شود كه حتی المقدور، در تمام نقاط مختلف میدان، روشنایی یكسان و كافی باشد. همچنین تركیب نورافكن‌ها در اطراف زمین ایجاد سایه‌های تند و طولانی را ایجاد ننماید.
آلاچیق و پیكنیك‌ها
طراحی نور پردازی، در محل‌های نشستن باید دارای ویژگیهای روانشناسانه نیز باشد، بطوری كه افراد به هنگام نشستن و استراحت در مكانی كه واجد نورپردازی مناسبی است باید احساس آرامش و امنیت نماید و جنبه‌های خصوصی گرایانه فضا بطور كامل از بین نرفته باشد. این مكان‌ها از یك سو نباید بوسیله نورافكن‌ها و چراغ‌های پر نور محاصره شوند و از سوی دیگر نیز نباید در تاریكی فرو رفته و یا با نورهای بسیار ضعیف طراحی شوند.
سایبانها و آلاچیق‌ها
از این عناصر كه معمولاً بصورت توقف‌های یك یا چند ساعته و به منظور نشستن، استفاده میشود. نیازمند نوری ملایم و نرم شده است. به همین منظور استفاده از ابزارهای نورپردازی در لابلای پوشش گیاهی موجود و یا بین دیواره و سقف سایبانها و آلاچیق‌ها مناسب است.
تابلوها و عناصر نشانه (همانند پرچم‌های ورودی و تابلو‌های راهنما)
بهترین راه برای نورپردازی اشیا استفاده از نورهای مختلف به صورت توامان است. یك منبع نور به وسیله تضاد بین سطح جسم و سایه تیز آن باعث برجسته شدن شكل و فرم شی و منبع نوری دیگر با روشن كردن سطح شی باعث وضوح جزییات شی میشود. چنانچهدر اطراف تابلوها و عناصر نشانه بجای استفاده از نورپردازی مناسب، چراغ‌های معمولی استقرار یابند نه تنها در ساعات روز اینگونه عناصر مزاحمت دید میشود بلكه بعنوان عوامل كاهنده ارز‌ش‌های بصری و اهمیت موضوع اصلی مطرح هستند.
تأثیر نور در ادراك فضای شهر از نظر احساسی
بواسطه نور، تصاویر عینی و ذهنی از دنیای اطراف در ذهن ما شكل می‌گیرد و فضای ادراكی تنها از طریق دریافت كیفیات فضای واقعی تصویر میشود. البته قابل ذكر است كه فضای ادراكی با فضای واقعی یكی نیست. و تصویر ذهنی از فضا نتیجه نها‌یی است كه در نتیجه ادراك روی داده است. كیفیت فضا، چونی و چگونگی فضاست كه تأثیر عاطفی خاصی بر انسان می‌گذارد. این كیفیت از ویژ گی‌های بالقوه آن منتج میشود كه با حلول نور به فعل در می‌آیند نور روز تركیبی از نور خورشید و نور آسمان است. در طبیعت نور خورشید نور مسلط یا اصلی است. رنگ آن گرم است و نواحی روشن و سایه ایجاد میكند.
نور آسمان نور دوم یا فرعی است. رنگ آن سرد است و به صورت نوری نرم بر روی موضوعات می‌افتد. بدون عملكرد نور آسمان، سایه‌ها تیره و جزئیات غیر قابل دیدن میشود. نور بر روی ویژگیهای كیفی عناصر فضا تأثیر گذاشته و خصوصیات آنرا تحت الشعاع قرار می‌دهد. اما فضایی كه با نور یكنواخت پرشده باشد كاملاً خنثی است. و در تاریكی محض اصولاً فضایی وجود ندارد. برخلاف این دو، فضایی كه مملو از تضاد سایه روشن‌هاست، سرشار از نیروهای بصری است و از نظر فیزیكی و بصری محسوس است. نور بر روی خصوصیات فیزیكی فضا و هم بر روی خصوصیات كالبدی آن تأثیر گذاشته و فضای ادراكی را شكل می‌دهد. كیفیت نور با زمان تغییر میكند، در واقع نور بعد چهارم در ادراك فضاست.
از جمله اثرات مثبت نورپردازی صحیح فضای شهر میتوان به موارد زیر اشاره كرد.
بهبود زندگی اجتماعی و فرهنگی
از طریق بالابردن كیفیت زندگی اجتماعی و غنا بخشیدن به فعالیت‌های فرهنگی، از جمله توسعه مراودات جمعی، تامین آرامش و آسایش سالمندان و كودكان، امكان گذران اوقات فراغت، افزایش امنیت رفت و آمد عابران پیاده، بهره گیری از جذابیت‌های تاریخی، تجاری و فرهنگی و…
بهبود سیمای كالبدی
- از طریق ایجاد جذابیت چهره شهر و زیباسازی منظر شهری، تجهیزات خیابانی، امكان استفاده از امكانات فراغتی و مبلمان شهری، معابر و…
- كمك به خوانایی نقاط عطف، نشانه‌ها، مسیرهای عبوری و مناطق پر تراكم
- تسهیلاتی برای حركت پیاده‌ها و وسایل نقلیه، ترویج ایمنی بیشتر در محیط
- كمك به تأكید نقاط عطف پارك و تشویق استفاده كنندگان در شب.
