علل ایجاد ادعاهای پیمانکاری قراردادها
در اکثر پروژهها، امکان بروز ادعاهایی از سوی عوامل مخصوصاً پیمانکاران وجود دارد. این ادعاها اثرات منفی بر اجرای پروژه میگذارد. اگر چه در هیچ پروژهای نمیتوان احتمال بروز این ادعاها را از میان برد، اما میتوان با شناسایی علل اصلی ایجاد ادعاها، تا حد زیادی از وقوع آنها در پروژههای آتی جلوگیری کرد.
در ارزیابی موفقیت طرحهای عمرانی به عنوان یکی از مشخصههای توسعهی اقتصادی هر کشور معمولاً از سه پارامتر اصلی زمان، هزینه و کیفیت به عنوان مثلث طلایی استفاده میشود. با این حال ممکن است عوامل دیگری که به نظر نامرئی میرسند نیز نقش مهم و برجستهای در این میان داشته باشند. یکی از این عوامل نامریی، ادعاها (Claims )هستند.
افزایش ادعاها در پروژههای ساخت با حصول اهداف اصلی سه گانهی مدیریت پروژه (زمان، هزینه و کیفیت)، رابطهی معکوس دارد. به طوری که افزایش ادعاها، سبب ایجاد اثر منفی در سه متغیر مذکور میشود. بر اساس تحقیقهای انجام شده، هر مدیر به طور معمول حدود ۲۱ درصد از وقت خود را صرف حل و فصل تنشها و اختلافها میکند و در همین راستا بسیاری از ذی نفعان پروژهها، ادعاها و اختلافها را از مخربترین اتفاقهای پروژههای ساخت میدانند.
در اکثر پروژهها با سیستمهای مختلف انجام پروژه (Systems Delivery Project) امکان بروز ادعاهایی از سوی عوامل، مخصوصاً پیمانکاران وجود دارد. از یک طرف نیاز به بهرهبرداری سریعتر از طرحها و به کارگیری دانش و تجربهی اجرایی پیمانکاران، موجب نیاز به استفاده از روش طرح و ساخت در اجرای پروژهها شده است. از طرف دیگر، اجرای پروژهها به روش طرح و ساخت در کشور نو ظهور بوده و طرفهای پیمان نیز آشنایی کمی با آن دارند، به همین دلیل بروز ادعا و اختلاف بین این عوامل به خصوص در پروژههای زیرزمینی که ماهیت پیچیدهای دارد، امری اجتناب ناپذیر خواهد بود. بنابراین در این پژوهش، علل ایجاد ادعاها در پروژههای زیرزمینی اجرا شده با روش طرح و ساخت کشور مد نظر بوده و با توجه به این مطلب که هر پروژه یکتا و منحصر به فرد است و شرایط و ویژگیها و محدودیتهای خاص خود را دارد و از طرفی ادعا نیز با توجه به ماهیت پرتنش آن ممکن است از یک پروژه و یا یک نوع از پروژهها به نوع دیگر تغییر یابد. دامنهی تحقیق محدود به پروژههای طرح و ساخت زیرزمینی شده است تا نتایج تحقیق ملموس، واقعی و کاربردیتر باشد.
ادعاهای پیمانکاران، عمدتاً با هدف جبران خسارت وارده مطرح میشود. بنابراین هر عاملی که سبب بروز خسارت به سازمان پیمانکار شود و او را از دستیابی به اهداف خود از انجام پروژه باز دارد، میتواند سبب تشویق پیمانکار به طرح ادعاهای گوناگون شود. به طور حتم پیشگیری از بروز ادعا بسیار سادهتر و کم خرجتر از حل آن است. برخی مواقع پس از بروز ادعا ناگزیر زمان زیادی برای حل آن صرف خواهد شد و به دلیل سپری شدن زمان و کهنه شدن مشکلها، جوانب مختلفی نیز به آن افزوده شده و پیچیدگی بیشتری به خود میگیرد. در نتیجه موجب تحمیل هزینههای بیشتری به پروژه میشود. در صورت شناخت عوامل بروز ادعا، راههای پیشگیری از آنها نیز شناخته خواهد شد و در بسیاری از موارد با اتخاذ تدابیر ساده میتوان از بروز بخش عمدهای از ادعاها جلوگیری نمود. بنابراین تلاش شده تا مهمترین علل ایجاد ادعاها در پروژههای طرح و ساخت زیرزمینی بر مبنای ماهیت این نوع پروژهها تجزیه و تحلیل شود.
معرفی پروژههای طرح و ساخت زیرزمینی
اولین گام شناخت و بررسی پروژههای طرح و ساخت زیرزمینی کشور است که ادعاهای پیمانکاران در آن به وقوع میپیوندد. روش طرح و ساخت، یکی از سیستمهای انجام پروژه است که طبق آن، طراحی (تمام یا بخشی از طراحی پایه و طراحی تفصیلی)، تامین مصالح و تجهیزات و خدمات فنی مربوط به آن، ساخت، نصب، راه اندازی، آزمایشهای کارایی و سایر خدمات جنبی مربوط به آن، به صورت توام توسط یک پیمانکار طرح و ساخت انجام میشود. در این پروژهها کارفرما با انتقال بخش بزرگی از مسئولیتها و ریسکهای پروژه به پیمانکار از مسئولیتهای خود کاسته و به مسئولیتهای پیمانکار میافزاید.
فرایند انجام پروژه به روش طرح و ساخت
در روش طرح و ساخت، نخست کارفرما یا مشاور کارفرما باید حدود ۱۹ درصد از مطالعات (طراحی مفهومی یا طراحی پایه) را انجام داده و بر اساس آن اسناد فنی مبنا (Proposal For Request: RFP) را تهیه نماید. مشاور کارفرما پس از تهیهی اسناد فنی مبنا و برگزاری مناقص، پیمانکار طراح-سازنده یا گروه مشارکت پیمانکار و مشاور را انتخاب میکند و وظیفهی تصویب طراحیها و نظارت بر فعالیتهای اجرایی او را بر عهده میگیرد. اجرای طرح به روش طرح و ساخت، با توجه به نوع طرح، از نظر شناخته یا ناشناخته بودن عوامل، در قالب یکی از دو گزینهی زیر انجام میشود.
- در صورتی که اطلاعات موجود طرح در پایان طراحی مفهومی، که توسط کارفرما یا مشاور او انجام میشود، برای تهیهی اسناد مناقصه کافی باشد، ادامهی کار از طراحی پایه به بعد، توسط پیمانکار طرح و ساخت، انجام میشود.
- درصورتی که اطلاعات موجود طرح در پایان طراحی مفهومی، برای تهیهی اسناد مناقصه کافی نباشد و یا طرح متاثر از عوامل ناشناختهی زیادی باشد، طراحی پایه توسط کارفرما یا مشاور وی انجام شده و ادامهی کار شامل طراحی تفصیلی، تدارک و اجرا، به مناقصه گذاشته میشود.
ادعاها و علت ایجاد آنها
استفاده از لغت ادعا باعث ایجاد یک نوع برخورد احساسی میشود که معمولاً با اتهام و تلافی همراه است. عواقب این ادعاها در بسیاری از موارد به صورت بر هم خوردن روابط، مراجعه به داوری یا دادرسی قضایی با تمام تاخیرها و هزینههایش است. واژهی Claim به عنوان معادل فارسی ادعا در نظر گرفته میشود. در فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور طالبهی پیمانکار برای پرداخت اضافی، مطالبهی خسارت در مقابل نقض پیمان، تمدید زمان اجرای کار یا خواستهای دیگر که به اعتقاد وی بر اساس پیمان استحقاق آن را دارد، تعریف شده است.
در یک تعریف جامع بر اساس کلیهی تعریفهای ارائه شده، ادعا مطالبهی زمان و هزینهی مازاد بر قرارداد است که بر اساس چهارچوب مفاد قرارداد یا قوانین و ضوابط بالا دستی قرارداد مورد درخواست قرار میگیرد. در این حالت در اصل موضوع یا مقدار آن بین طرفین قرارداد اختلاف وجود دارد. بنابراین ادعا باید پایهی قراردادی و قانونی داشته باشد. به طور کلی میتوان این طور بیان نمود که در جریان شکل گیری ادعا ابتدا اختلافی میان طرفین به وجود میآید. در صورت عدم توافق بر سر موضوع مورد اختلاف، ادعا مطرح میشود و در صورت عدم توافق مجدد در این مرحله، متعاقباً جرقهی تضاد زده خواهد شد.
عدم توافق احتمال دارد در حوزههای زیر رخ دهد.
- عدم توافق بر اصل موضوع مورد اختلاف
- توافق در اصل موضوع
ولی عدم توافق در خصوص میزان و حجم خواستههای مطرح شده به سبب موضوع مورد اختلاف لازم به ذکر است که ادعاها در قراردادهای پیمانکاری ممکن است به علل مختلفی ایجاد شود. کوماراسوامی (Kumaraswamy ) علل ایجاد ادعاها را به دو بخش علل مستقیم (علت ایجاد ادعا) و ریشهای (منشا بروز ادعا) تقسیم کرده است. بر این اساس علل ایجاد ادعا آنهایی هستند که بالفاصله آشکار میشوند و کوماراسوامی این علل را از علل ریشهای یا منشا جدا کرده است. نمونهای از یک علت مستقیم (علت ایجاد ادعا)، تغییرات توسط کارفرما و نمونهای از یک علت ریشهای (منشا بروز ادعا)، عدم وجود اطلاعات برای کارفرما برای تصمیم گیریهای مناسب است.
روابط علی- معلولی میان علل ایجاد ادعا
علت ایجاد ادعاها متعدد و به هم وابسته بوده و تنها شناسایی علتی خاص با توجه به پیچیدگی پروژههای ساخت امکانپذیر نیست. یکی از ابزارهایی که برای درک بهتر رابطهی علت و معلولی مورد استفاده قرار میگیرد، نمودار علی- معلولی (Diagram Causal) است. بر اساس نمودار علی- معلولی ادعاها دیده میشود که مجموعهای از متغیرها منجر به وقوع ادعا میشوند.
