تاریخچه پیدایش آجر در آثار ایرانی
هنر آجرکاری در ایران، به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر، به هزاران سال قبل برمیگردد. پیشینه و ساخت آجر نیز به سالهای باستان میرسد. در ادوار باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب میکرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر میشد ترکهایی به وجود میآمد که لای خشک به صورت مکعبهای نامنظم در میآمد. این مصالح به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار مصرف میشد.
قابل توجه است که اجاقهای چادرنشینهایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بودهاند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه تولید آجر شده است. در سالهای بعد همزمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیله بابلیها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژه بابلی است در اغلب زبانها به همین نام مشهور شده است. پس از این مرحله به وسیله کلدانیها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر، تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته میشده است. با مطالعه تاریخ آجرکاری در ایران میتوان سیر تاریخی هنر آجرکاری را به خوبی تجزیه و تحلیل کرد.
هنر آجرکاری دوره سلجوقی
در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای بناهایی مانند کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبرهها، مناره مقبرهها، منارههای بلند مساجد و … استفاده شده است. به طوری که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینیهای بسیار شگرف در هنر آجرکاری هستیم. تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازیهای بسیار زیبا و خطهای آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون وجود دارد که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است. در این دوره ارزشمند معماری، شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چینهای آجری، گره آجری، خطهای کوفی آجری هستیم. برگردونه منارههای بلند مساجدی چون مناره مسجد دامغان با ۲۶ متر ارتفاع، مناره چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰ متر ارتفاع و مناره ساربان با ۴۸ متر ارتفاع و بالاخره مناره بی همتای مسجد علی نیز از آثار این دوره است.
هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوششهای طاقی آجری وارد تحول گستردهای از تکنیک و اجرا شده است. در دوره ایلخانی شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ متر و ارتفاع ۵۰ متر هستیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبدهای کلیساهای اروپا اثر مستقیم گذاشته است. گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است از این نمونه است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحلهای بسیار جالب از گوشه سازیهای گنبدِ خانهها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده است. نقش انواع گلچینهای خفته و راسته و جناقی آجری و یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف شدهاست.
از میان آثار فراوان آجری این دوره میتوان به پتکانه سازیهای گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچههای آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵×۵ و ۵×۱۰سانتیمتر با حک نام جلاله الله و نقوش گره هستیم. این مهری ها در بین رجهای آجر سبب شکل دهی و تزئین استثنایی در آجرکاریهایی چون ازارههای راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان شده است. همچنین نوعی گلچینهای خاص آجری با کلوک و دو قدیهای مهری نیز در غلام گردشیهای طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه وجود دارد. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی همتای منارجنبان است. در این بنا اگر یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمیآید. کل بنا مرحله به مرحله از پشت بام تا سطح زمین دچار حرکت خواهد شد.
هنر آجرکاری دوره تیموری
عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری است. در این زمان پوششهای گنبد آجری به تحول کامل میرسد. گنبدسازیهای دو پوسته پیوسته به گنبدسازیهای دو پوش گسسته تبدیل میشود. اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی انجام میشود. به طور کلی بناهای ضدزلزله توسط خشخاشی سازیها در بین دو پوشش گنبدها ساخته میشود. در این زمان انواع طاق پوشها آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر تا سرحد مطلوب متحول میشود. انواع گلچینهای آجری در آنها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران همچون قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی است.
زیباترین و شاخصترین انواع نقوش گره آجری، خطهای کوفی آجری، خطهای بنایی و معقلی آجری حاصل کار این دوره است. به جرات میتوان گفت این تزئینات، در عناصر و جزئیات، هم سطح با هنر کاشی کاری هستند.از این جمله میتوان در خراسان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس و یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
هنر آجرکاری دوره صفویه
در این دوره از آجر در بسیاری از بناها، بخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون شهری و بیرون شهری استفاده شده است. این بناها به صورت یک و دو طبقه با طرحهای بسیار جامع و با اسکلت سازیهای بسیار اصولی ساخته شدهاند. در مواردی نیز نماسازیهایی دل انگیز با استفاده از نقوش انواع گلچینهای خفته و راسته، کلوکبندان، حصیری، جناقی، سم آهویی، گل برگردان و … اجرا شده است. پوششهای طاقی و بسیار زیبایی در این دوران کار شده است که مهمترین آنها به صورت زیر است.
- گنبدی
- عرقچین
- کته پوش
- پا تو پا
- چهار بخشی
- چهار گرده پوش
- چهار ترکی
- شمسهای هندسی
در دودران صفوی انواع قوسهای باربر تزئینی و تزئینی آجری به وجود آمدهاست.
انواع برجهای کبوترخانه آجری با نماسازیهای مشبک آجری و نقوش جذاب آجری
انواع رسمی بندیها و کاربندیها و طاسه سازیهای آجری در اشکال مختلف در آن دوره ساخته شده است. در این تزئینات اغلب عناصری به شرح زیر، استفاده شده است.
- سوسن
- نیم سوسن
- هفتی
- سینه باز
- پاباریک
- لچکی
- ترنجی
- سمبوسه
در بین عناصر یاد شده، نقوش زیبای گلچین آجری به کارگرفته شده است. با استفاده این نقوش، بخصوص در بازارها آثار شگرف از آن تاریخ به جای مانده است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره میتوان به پلهای بسیار عظیم و گسترده چون سی و سه پل و پل الله وردی خان اشاره کرد. در ساخت پایههای این بناها تمامی مسائل مربوط به فشار و هیدرولیک آب زاینده رود محاسبه شده است.
بنای حمامهای آن دوران نیز بسیار اصولی اجرا شده است. در این حمام ها بخشهای زنانه، مردانه و گرمخانه با به کارگیری تزئیناتی بسیار پرکار و دلانگیز ساخته شده است. اغلب تزئینات این حمام ها، بر روی ستونهای ظریف و کاملاً باربر سنگی کار شده است. در ادامه میتوان ملاحظه کرد که زیر سازی ستونها نیز از پی گسترده و با مصالح آجر جوش و ملات آهک دار اجرا شده است. همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آببندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه و بسیاری مسائل جنبی در این حمام ها رعایت شده است. از معروف ترین حمام های این دوران میتوان حمام گنجعلی خان در کرمان و حمام خسرو آقا در اصفهان را نام برد.
در دوره صفویه ساختن آب انبارهای آجری با نقوش زیبا نیز بسیار مورد توجه بوده است. نوع بادگیر دارا ین آب انبارها اغلب برای مناطق گرم و خشک کویری ساخته شده است.
هنر آجرکاری دوره افشاریه و زندیه
در دوره افشاریه ایران درگیر کشمکشهای نظامی لازم زمان خود بود. از این رو هنر آجرکاری در این زمان رونق چندانی نداشته است. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میلهای بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و به کارگیری گلچینهای آجری در آنها در کنار جادهها در تمامی کشور هستیم. در دوره زندیه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً در خطه حکمرانی خانزند بناهای کوچک و بزرگ و قابل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید.
از آثار آجری جالب این دوره میتوان به شبستان مسجد وکیل اشاره کرد. این بنا با پوششهای طاقی، از قوسهای پا تو پا بر روی ستونهای سنگی ساخته شده است. سر ستون سازیها در این بنا با نقش حجاری جقهای افشان، حاصل شده است. پوششهای طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستونهای پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد داده است. در این دوره بازار وکیل، با پوششهای بسیار جا لب آجری از نقوش گلچینهای متنوع و نوعی کاربندیهای جالب با نورگیرها و هوا کشهای متقارن ساخته شده است.
یکی از آثار آجری بسیار جالب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمتهای داخلی است. در ناحیه خارجی نیز این نقوش همراه با کنگره سازیهای جالب بر گردآگرد چهار بعد بنا اجرا شده است. همچنین چهار برج عظیم ارگ به شکل مخروطی با نقوش متنوع آجری اخته شده است. نقوش این برجها طرحهای نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده است. این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاصی آفریده است و به آن ابهت و شکوهی خاص داده است. موزه پارس نیز از آثار دوره زندیه است. در این موزه نوعی آجرکاری با بند کشی برجسته بسیار یکنواخت کار شده است. این بند کشی تخت بوده و از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلیمتر جلوتر آمده است. این اجرا، زیبایی چشمگیری در تمام آثار آجری ایران به وجود آورده است. از دیگر بناهایی که در آنها از این بندکشی استفاده شده است، عمارت کلاه فرنگی و مقبره اولیه خان زند را میتوان نام برد.
هنر آجر کاری دوره قاجاریه
در دوره قاجار هنر تیشه داری رونق فراوان داشت و بنایان آجر کار سلیقههای بدیعی از خود بروز دادهاند. نماهای ساختمانهای مسکونی، بیرونی و اندرونی، گلچینهای زیبای آجری بخصوص در سر درب سازی منازل مسکونی هنر آفرینیهایی از آجرکاری به وجود آوردهاند. در این دوره ساختن بازارها با انواع طاق پوشهای رسمی بندیِ آجری، کاربندی آجری و کاربندیهای طاسه دار آجری رواج فراوانی داشته است. در این بازارها در متن عناصر، نقوش گلچین آجری بسیاری استفاده شده است. از میان آنها میتوان به بازارهای متعدد این دوره چون بازار و چهار سوق بزرگ کرمان با کار بندیهای زیبای آجری، بازار اراک با کاربندیهای طاسه دار و … اشاره داشت.
در دوره قاجار تیمچههای بسیار پر ارزش از کارهای آجری در مایه کاربندی نو و مقرنس بسیار متنوع و گسترده اجرا شده است.برخی از این تیمچهها چون تیمچه حاجب الدوله در بازار تهران چشمههای باز داشتهاند. تیمچه حاج حسین بخشی در کاشان با مقرنس قطارهای بسیار زیبا و دهانهای بزرگ نیز از آثار این دوره است.
در دوره قاجاریه در پوشش طاق مسیر راه پله آب انبارها، نقوش متنوع و خلاق و به تکامل رسیده آجریِ بسیاری اجرا شده است. همچنین استفاده از نقوش بسیار جالب آجری در سر درب سازی، سر پایه سازی، طاقنماسازی و پشت بغل سازی در آب انبارها، زیبایی خاص به نماهای محلاتِ شهری داده است. از میان این چنین آثار میتوان به آب انبار شش بادگیر یزد با اجرای بسیار جالب تهویه سطح آب انبار اشاره کرد. آب انبار حاج علی آقای کرمان نیز در این دوره ساخته شده است که نقوش خاص آجری بر گنبد خود دارد و طاق پوش راه پلهها آن بسیار خوش نقش است.
در دوره قاجاریه از نقوش آجری جالب در نماسازی کاروانسراهای بیرون شهری به وفور استفاده شده است. در اسکلت این کاروانسراها نیز در مقیاسی قابل توجه از تلفیق خشت و آجر ساخته شدهاند.
