نشریه شماره ۴۰۶

وقوع زلزله‌های متعدد در دنیا ناشی از خصوصیات جغرافیایی در مناطق مختلف است. هر ساله زلزله خسارت‌های مالی و جانی فراوانی به دنبال دارد و این ضرورت آمادگی در برابر حوادث طبیعی را برای مردم و مسئولان کشورها ایجاب می‌کند. امروزه مدیریت بحران ناشی از سوانح طبیعی، یکی از مهمترین چالش‌های عمده در تمامی کشورها است. از این رو باید پیش از وقوع سوانح برای پیشگیری، برای کاهش اثرات مخرب آن‌ها برنامه ریزی نمود. خسارات ناشی از سوانح و حوادث از طریق آموزش و اجرای تمهیدات مناسب در محل زندگی و کار قابل پیشگیری و کاهش هستند. مدارس از جمله مکان‌هایی هستند که محل تجمع کودکان و نوجوانان است. بنابراین باید آموزش و توانمندسازی آنان در اولویت برنامه مدیریت بحران هر جامعه باشد. بنابراین سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشور، سازمان مدیریت بحران کشور و وزرات آموزش و پرورش برنامه‌‌ای را تحت عنوان ارتقای ظرفیت‌های مدیریت مخاطرات طبیعی در جمهوری اسلامی ایران با همکاری برنامه عمران ملل متحد (UNDP) در دو استان کرمان و گلستان به صورت پایلوت اجرا نمودند که نتیجه آن در نشریه شماره ۴۰۶ ارائه شده است. نشریه شماره ۴۰۶ مبتنی بر تجارب بومی تدوین شده و با آداب و فرهنگ عمومی جامعه منطبق است.

اهداف نشریه شماره ۴۰۶

هدف از تدوین نشریه شماره ۴۰۶ در نخستین گام این است که مدارس به محلی ایمن برای دانش آموزان تبدیل شود. همچنین مفاهیم خطر، ایمنی و راه‌های پیشگیری از خطر و مقابله با خسارات را آموزش دهد تا منجر به توانمندسازی و فرهنگ‌سازی در میان دانش آموزان شود. بر اساس تعاریف جهانی مدرسه‌ای ایمن است که در آن سه رکن (تجهیزات و زیرساخت‌های یادگیری ایمن، مدیریت بحران، کاهش خطر پذیری بلایای طبیعی و آموزش پایدار) مد نظر قرار گیرد.

هدف تشکیل کمیته مدیریت سوانح مدرسه

دانش آموزان در فضاهای آموزشی در مقابل سوانح و حوادث غیر مترقبه آسیب پذیرند. کمیته سوانح یک هسته هماهنگ کننده و یاری کننده برای کمک به مصدومین کنترل آتش سوزی، حراست و مراقبت از دانش آموزان، اموال و مدارک مدرسه در هنگام وقوع حوادث است.

تشکیل کمیته مدیریت سوانح مدرسه به منظور بسیج نیروها و امکانات مدرسه به صورت هدفمند و مشارکت در اقدامات پیشگیرانه‌ای مانند شناسایی خطرات سازه‌ای و غیر سازه‌ای و ایمن سازی آن‌ها، آموزش راهکارهای پیشگیری از سوانح و حوادث غیر مترقبه، تربیت افراد خاص و توانمند برای ارائه کمک‌های اولیه، اطفای حریق، جستجو و نجات، حراست و مشاوره خواهد بود که منجر به ایجاد مدرسه ایمن در برابر زلزله و سایر حوادث می‌شود.

وظایف کمیته مدیریت سوانح مدرسه

وظایف کمیته مدیریت سوانح مدارس شامل موارد زیر است.

هماهنگی و تسهیل امکانات برای تهیه و اجرای برنامه آماده سازی
تشکیل گروه‌های ایمنی مدرسه
تدارک آموزش‌های لازم برای گروه‌های ایمنی
برگزاری مانور
بررسی خطر پذیری اجزای غیر سازه‌ای مدرسه و اتخاذ تصمیمات پیشگیرانه و استعلام وضعیت استحکام ساختمان مدرسه از سامانه شناسنامه فنی فضاهای آموزشی سازمان نوسازی مدارس کشور

آیین نامه بهسازی اجزای سازه‌ای و غیر سازه‌ای در مدارس

بهسازی اجزای سازه‌ای و غیر سازه‌ای شامل طیف وسیعی از فعالیت‌هایی که منجر به ایمن شدن محل می‌شود. این طیف وسیع از مهار اشیا و دکوراسیون گرفته تا مقاوم سازی ساختمان را شامل می‌شود. درباره اجزای غیر سازه‌ای، میزان اهمیت آسیب دیدگی آن‌ها در زلزله، به پیامدهای مستقیم و غیر مستقیم ناشی از آسیب دیدگی آن‌ها بستگی دارد.

اجزای غیر سازه‌ای

منظور از اجزای غیر سازه‌ای ساختمان، کلیه اجزا و متعلقات داخل ساختمان است که در هنگام طراحی ساختمان از آن‌ها برای باربری ثقلی یا جانبی استفاده نمی‌شود. اجزای غیر سازه‌ای مدارس، شامل قسمت‌های ساختمان و متعلقات آن‌ها به استثنای بخش‌های باربر سازه‌ای نظیر ستون‌ها، کف طبقات، تیرها و مانند آن را در بر می‌گیرد. این اجزا را می‌توان به صورت زیر، طبقه بندی نمود.

اجزای معماری مدارس

تجهیزات و وسایل اداری و تجهیزات غیر اداری خاص (میز، صندلی، تخته، کامپیوتر، قفسه‌های کتاب، کمد و ….)
تجهیزات و لوازم آزمایشگاهی و کارگاهی مدرسه
تاسیسات مکانیکی و الکتریکی و ارتباطی ساختمان (سیستم‌های تهویه، لوله کشی آب و گاز، روشنایی‌ها و …)

بهسازی اجزای غیر سازه‌ای

به طور کلی هر اقدامی که در جهت کاهش ریسک و خطرات ناشی از اجزای غیر سازه‌ای انجام می‌گیرد، بهسازی اجزای غیر سازه‌ای نامیده می‌شود. برای بهسازی اجزای غیر سازه‌ای، اقدامات متنوع و متعددی قابل انجام است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

محدود کردن جابجایی‌ها
جلوگیری از واژگونی
کاهش اثرات بعد از تخریب
جانمایی مناسب یا جایگزین کردن
تهیه و استفاده از المان‌های خود ایستا

نحوه بهسازی اجزای غیر سازه‌ای به تفکیک فضاهای آموزشی

طبقه بندی بخش‌های مختلف مدرسه، درباره موضوع بهسازی اجزای غیر سازه ای در شش دسته به شرح زیر است.

سالن‌ها، راهروها و فضاهای اداری مدرسه
کلاس درس
کتابخانه
کارگاه و آزمایشگاه
حیاط و فضای تاسیساتی

مفهوم ایمنی در نشریه شماره ۴۰۶

امروزه زلزله به امری عادی و طبیعی بدل شده و زلزله فاجعه و بلا نیست و یک اتفاق طبیعی است. انسان نمی‌تواند قوانین طبیعت را به هم بزند اما می‌تواند با برخورد هوشیارانه از آسیب در امان بماند و برای این کار باید اطلاعات و آمادگی کافی داشته باشد و از حوادث قبلی پند بگیرد. ایمنی به معنای آماده ساختن خود در برابر یک خطر است. پیش از وقوع زلزله، می‌وان با آمادگی مناسب در برابر این عوامل از شدت فاجعه کم کرد. ایمنی در برابر زلزله در سه مرحله باید در نظر گرفته شود و برای هر مرحله راهکارها و اقداماتی ویژه لازم است.

اقداماتی که باید دانش آموزان در خانه و مدرسه به آن توجه داشته و آن‌ها را رعایت کنند در زیر آورده شده است.

قبل از وقوع زلزله

افزایش آگاهی و شناخت از زلزله در منزل و مدرسه
آشنایی با تجهیزات امدادی
هشدارهای ضروری و همیشگی

حین وقوع زلزله

حفظ آرامش
پناه گیری صحیح

پس از وقوع زلزله

حفظ ارامش
همکاری با امدادگران و کمک به مجروحان
دریافت اطلاعات
بررسی ساختمان مدرسه و منزل

افزایش آگاهی و شناخت از زلزله در منزل و مدرسه

ساختمان محل زندگی و مدرسه خود را بررسی کنید که ترک خوردگی عمیق بر روی سقف و دیوارها نداشته باشد و در صورت مشاهده آن را به مدیر مدرسه و والدین اطلاع دهید و جهت رفع نقایص به آن‌ها کمک کنید.
موقعیت جغرافیایی مدرسه و منزل خود و آدرس اماکن درمانی، هلال احمر و ایستگاه‌های آتش نشانی را شناسایی کنید.
در مورد نوع خطراتی که می‌تواند اتفاق بیفتد بحث کنید و چگونگی آمادگی و واکنش را بررسی کنید.
در مورد این که اگر قرار باشد محل را تخلیه کنید چه کاری باید انجام دهید بحث کنید.
ننقشه منزل و مدرسه خود را تهیه کنید و با تمام اعضای خانواده نقاط مهم و راه‌های خروجی را روی آن علامت بزنید.
برنامه فرار و تخلیه اضطراری را از هر یک از اتاق ها و کلاس‌ها طراحی و تمرین نمایید.
در مانور زلزله در مدرسه مشارکت فعال داشته باشید.
روش‌های امداد و نجات را از آموزگاران و افراد متخصص فرا گرفته و آن را به هم کلاسی‌ها و اعضای خانواده بیاموزید.

اقدامات آموزگاران پیش از وقوع زلزله

در هر حادثه یا بحرانی برای پیشگیری از زیان‌های غیر قابل جبران بایستی بر آمادگی مناسب تاکید نمود. پیش از زلزله برای آماده سازی و ایمنی بیش‌تر، اقداماتی که آموزگاران می‌توانند انجام دهند در چند دسته کلی به شرح زیر بیان می‌شود.

شناسایی خطرات احتمالی در مدرسه

مهم ترین عامل تلفات انسانی و خسارت‌های سنگین اقتصادی ناشی از زلزله‌های رخ داده در کشور به علت وجود ساختمان‌های قدیمی و فرسوده، عدم رعایت اصول و ضوابط ساختمان سازی و در بعضی موارد احداث بناهای آسیب پذیر است. بنابراین با ساختمان سازی توسط مهندسان متعهد، متخصص و با تجربه و بر اساس ضوابط و مقررات ملی ساختمان و با توجه به برخی نکات ایمنی می‌توان به نحو پیشگیری از بروز خرابی‌ها و پیامدهای وخیم آن، مثلل تلفات شدید انسانی و خسارت‌های مالی پیشگیری نمود.

شناسایی موقعیت جغرافیایی اماکن امدادی

شناسایی اماکن امداد و نجات در کمک به دسترسی آسان پس از زلزله بسیار سودمند است.
تهیه نقشه‌ای از محله و موقعیت مدرسه و شناسایی اماکن امدادی
تهیه فهرستی از مراکز درمانی، هلال احمر، ایستگاه‌های آتش نشانی و نظیر آن به همراه شماره‌های تماس
شناخت موقعیت مدرسه بر اساس اطلاعات تهیه شده در کمیته مدیریت سوانح
شناخت سوانح احتمالی که ممکن است در منطقه مدرسه تهدید نماید.

اقدامات آموزگاران در هنگام وقوع زلزله

اگر در هنگام تدریس، زلزله رخ دهد، دانش آموزان به شدت نیازمند راهنمایی معلم خود هستند و معلم باید در این لحظه‌ی حساس، دستوراتی قاطع و صحیح ارائه دهد. اما آموزگاران در هنگام زلزله باید دو کار مهم انجام دهند اول حفظ آرامش و دوم پناه گیری مناسب. توجه داشته باشید که زمانی می‌توانید به دانش آموزان کمک کنید که در چند ثانیه‌ای که زلزله رخ خواهد داد، آسیب ندیده باشید و به درستی پناه گیری کرده و خونسردی خود را حفظ نمایید.

شناخت اثرات مخرب زلزله در ساختمان

در ساختمان‌های غیر مستحکم در برابر زلزله مراجعه باید به افراد متخصص مراجعه و میزان آسیب پذیری ساختمان تعیین و در صورت نیاز اقدام به مقاوم سازی نمود.
دعوت از کارشناسان متخصص جهت بازدید، مشورت و اطمینان از مقاومت ساختمان منزل
بررسی ساختمان محل زندگی از لحاظ ترک خوردگی عمیق بر روی سقف و دیوارهای ساختمان
پرهیز از هرگونه تغییرات سازه‌ای در ساختمان بدون مشورت با متخصصین
موقعیت جغرافیایی و آدرس اماکن درمانی، جمعیت هلال احمر، ایستگاه‌های آتش نشانی و نظیر آن باید شناسایی و به همراه شماره‌های تماس در جای امنی در خانه نگهداری شود.

فهرست مطالب نشریه شماره ۴۰۶

در نشریه شماره ۴۰۶ مواردی جهت پیشگیری و آمادگی در برابر زلزله، به دانش آموزان، آموزگاران و والدین گرامی و مسئولین مربوطه پیشنهاد می‌شود تا مدرسه که محلی برای رشد و ارتقای سطح علمی و تربیتی دانش آموزان است، ایمن شود. تمام راهکارها و پیشنهادات ارائه شده در نشریه شماره ۴۰۶ مبتنی بر تجارب سال‌های گذشته و طرح‌هایی که در برخی از نقاط کشور عملیاتی شده است. تمام مراحل ذکر شده در نشریه شماره ۴۰۶ متناسب با فرهنگ کشور بوده و نیاز است تا مسئولین مرتبط با این امر فعالانه حضور یابند و مشارکت داشته باشد.