نشریه شماره ۶۷۵
استفاده از فاضلاب شهري تصفیه شده به عنوان یک منبع آب جایگزین، در اقصی نقاط دنیا افزایش یافته و رویکرد جهانی، نشان دهنده افزایش روز افزون استفاده از این منبع غیرمتعارف در کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه است. تجربیات بهره گیري از فاضلاب تصفیه شده، معایب و مزایاي بهره گیري از این منبع را تا حدي روشن ساخته است. با در نظر گرفتن مراتب فوق و با توجه به شرایط اقلیمی و محدودیت‌هاي منابع آب در ایران، تهیه نشریه شماره ۶۷۵ ( راهنمای برنامه‌ریزی و، مدیریت و تعیین تعرفه‌های پساب تصفیه خانه‌های فاضلاب) و استاندارد هاي مرتبط توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در اولویت قرار گرفته‌اند.
اهداف نشریه شماره ۶۷۵
هدف از تهیه نشریه شماره ۶۷۵ ارائه راهنماي تعیین تعرفه‌هاي پساب تصفیه خانه‌هاي فاضلاب کشور به منظور استفاده مجدد بر اساس اصول تعرفه گذاري منابع آب، قوانین حاکم بر این بخش، توجه به اهداف استراتژیک استفاده از فاضلاب تصفیه شده به عنوان منبع جدید در قالب مدیریت یکپارچه منابع آب و تجربیات جهانی در این زمینه، در سناریوهاي مختلف است. استفاده مجدد از آن‌ها میتواند بخشی از کمبودهاي ناشی از محدودیت منابع آبی را جبران نماید.
دامنه کاربرد نشریه شماره ۶۷۵
نشریه شماره ۶۷۵ میتواند در تصمیم گیري به منظور تعیین تعرفه‌ي پساب‌هاي تصفیه شده به مسئولین امر کمک نماید. با توجه به این که در تهیه نشریه شماره ۶۷۵ ملاحظات متعددي از قبیل محدودیت‌هاي قانونی و سازمانی، ملاحظات برنامه ریزي و مدیریت، استانداردهاي مختلف استفاده از پساب و همچنین الگوریتم‌هاي مناسب براي محاسبه نرخ تعرفه ارائه شده است، بنابراین این راهنما میتواند مورد استفاده تصمیم گیران در این بخش قرار گیرد.
تعرفه گذاري پساب تصفیه شده
به طور خلاصه براي تعرفه گذاري پساب تصفیه شده در چارچوب برنامه ریزي جامع منابع آب میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
- تعرفه گذاري پساب باید براساس یک استراتژي شکل بگیرد نه صرفا براساس یک دیدگاه کوتاه مدت.
- تعرفه گذاري پساب با چالش‌هاي مختلفی مواجه است که از آن جمله میتوان به توجه به منافع استفاده از پساب و ترویج استفاده از آن به منظور بهره‌گیري از این منافع و تمایل به پرداخت مصرف کنندگان اشاره نمود.
آب‌های برگشتی و پسابها
استفاده از فاضلاب شهري تصفیه شده به عنوان یک منبع آب جایگزین، در اقصی نقاط دنیا افزایش یافته و رویکرد جهانی، نشان دهنده افزایش روز افزون استفاده از این منبع غیرمتعارف در کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه است .
سه دلیل عمده افزایش تمایل به استفاده از این منبع به شرح زیر است.
- کاهش آلودگی ناشی از فاضلاب‌ها و حفاظت از محیط زیست
- استفاده از این منبع آب نامتعارف به عنوان راهکاري براي مقابله با کم آبی
- قابلیت رقابت فاضلاب تصفیه شده با برخی از منابع آب و در برخی از مصارف
مزایای استفاده از فاضلاب شهری
تجربیات بهره گیري از فاضلاب تصفیه شده، معایب و مزایاي بهره گیري از این منبع را تا حدي روشن ساخته است . از مهمترین مزایاي استفاده از فاضلاب تصفیه شده میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
- کاهش تنش هاي آبی
- منبعی مطمئن براي تمام فصول که تغییرات عمده و طبیعی سایر منابع آب را ندارد
- کاهش بار آلودگی در رودخانه‌ها و سایر منابع آب دریافت کننده فاضلاب
- افزایش درآمد مصر ف کنندگان (با کاهش میزان کود دهی و افزایش محصول)
- کاهش نیاز به کود دهی شیمیایی
معایب استفاده از فاضلاب شهری
علیرغم مزایاي فوق، استفاده از فاضلاب تصفیه شده معایب و محدودیت‌های واضحی نیز دارد که عمدتاً عبارتنداز :
- افزایش ریسک آلودگی در مصرف کنندگان
- هزینه بر بودن تصفیه فاضلاب به ویژه براي رعایت استانداردهاي سخت گیرانه
آنچه در این راهنما به آن پرداخته می‌شود، تعرفه گذاري در فرآیند برنامه ریزي استفاده از فاضلاب تصفیه شده است. هدف این است که راهنمایی براي محاسبه پساب بها بر اساس اصول تعرفه گذاري منابع آب، قوانین مرتبط موجود و توجه به اهداف استراتژیک استفاده از فاضلاب تصفیه شده به عنوان منبع جدید در قالب مدیریت یکپارچه منابع آب، ارائه شود.
بررسی وضعیت مصارف فاضلاب پیش از احداث تصفیه خانه
یکی از چالش‌هاي مهم هزاره سوم میلادي تغییرات آب و هوا و به دنبال آن محدودیت در منابع طبیعی و ذخایر آب شیرین است. بدین لحاظ عدم توازن بین تقاضا و آب در دسترس، کاهش کمیت آبهاي شیرین سطحی و زیرزمینی و کنترل کیفیت آبهاي قابل شرب همگی بر این سوال تمرکز دارند که چگونه با کمبود منابع آب مقابله شود. امروزه یکی ازمهم‌ترین راه کارهاي اساسی در مقابله با پدیده کمبود آب، استفاده از منابع غیرمتعارف و از جمله فاضلاب و پساب‌هاي تصفیه شده است. اما لازم است مطالعات اساسی پیش از اجراي طرح‌هاي تصفیه انجام و هزینههاي سرمایه گذاري زیادي صورت پذیرد که مستلزم در نظر گرفتن موضوعات زیادي است.
استفاده از پساب جهت مصارف شهري
از پساب براي مصارف شهري و در موارد زیر میتوان استفاده نمود.
- آبیاري پارك‌هاي عمومی و مراکز تفریحی، میادین ورزشی، حیاط مدارس و زمین‌هاي بازي، بزرگراه‌ها، محوطه ساختمان‌ها و تاسیسات عمومی.
- آبیاري محوطه منازل مسکونی، امکانات شستشوي عمومی و سایر خدمات عمومی
- آبیاري محوطه مناطق تجاري، اداري و شهرک‌های صنعتی
- آبیاري زمین هاي ورزشی
- کاربردهاي تجاري مانند تجهیزات شستشوي خودرو، شستشوي پنجره و اختلاط آن با آب پاك براي تولید مواد شیمیایی
- ملاحظات طراحی و توزیع
تعرفه کنونی بهره برداري از منابع گوناگون آب براي مصرف کنندگان مختلف
مهم ترین ابزار مدیریت تقاضاي آب استفاده از سیستم تعرفه گذاري مناسب است که با پایین آوردن مصارف جاري و پیش بینی نشده، احداث تجهیزات جدید تامین آب را میتواند به تعویق اندازد و با کنترل هزینه‌ها، میزان درآمد خالص از بخش تامین آب را افزایش می‌دهد یا میزان تلفات خالص را کاهش دهد و آب با بهاي معقول در مناطقی که از طرف دولت براي رشد اقتصادي مشخص می‌شود را در دسترس قرار دهد.
هزینههاي اشتراك انشعاب، نرخ آب شرب و هزینههاي جمع آوري و دفع فاضلاب شهرها با در نظر گرفتن هزینههاي بهره برداري و استهلاك توسط مجمع عمومی شرکت‌هاي آب و فاضلاب تهیه و پس از تصویب شوراي اقتصاد از مصرف کنندگان وصول خواهد شد.
با توجه به رشد جمعیت شهرها و نیاز به توسعه تاسیسات و توجه به این موضوع که حقوق اشتراك و انشعاب دریافتی از مشترکین جدید و همچنین میزان سرمایه گذاري‌هاي دولت در امر توسعه تاسیسات آب و فاضلاب و میزان سرمایه گذاري لازم جهت گسترش تاسیسات را نمی‌نماید، اجازه داده می‌شود، مبلغ مندرج در قانون وصول و صرف هزینههاي سرمایه گذاري شود.
پیامدهاي زیست محیطی و بهداشتی رهاسازي فاضلاب
افزایش روز افزون جمعیت همراه با افزایش فاضلاب شهري مشکلات عدیده‌‌اي را ایجاد کرده است. مصرف آب در بخش‌هاي شهري و صنعتی و تبدیل آن‌ها به فاضلاب و رهاسازي آن در سطح زمین و انتقال به اعماق زمین باعث افزایش آلودگی محیط زیست، تخریب منابع طبیعی و از بین رفتن منابع آب موجود شده است. منابع آب شیرین دنیا محدود است و استفاده از پساب به همراه سایر منابع در قالب استراتژ‌ي‌هاي از پیش تعیین شده میتواند باعث کاهش تنش بهرهبرداري زیاد از سایر منابع باشد. هدف از مطالب نشریه شماره ۶۷۵ ارائه توضیحاتی براي روشن شدن اثرات فاضلاب بر محیط زیست است، با این هدف که در درجه اول میزان و نوع تصفیه پساب در هر منطقه شناخته شود و در درجه بعد منافع حاصل از تصفیه فاضلاب ملموس‌تر شده تا بتوان آن را با صراحت بیش‌تري در ملاحظات و تصمیم گیري‌ها منظور نمود.
مصرف کنندگان کنونی فاضلاب
منظور از مصرف کنندگان کنونی فاضلاب، محیط‌ها یا انسان‌هایی هستند که فاضلاب را پیش از تصفیه شدن دریافت نموده یا عمدتا براي مصارف کشاورزي مصرف می نمایند. بدیهی است محدودیت‌ها در کنترل فاضلاب و رهاسازي آن میتواند به گونهاي ناخواسته این منبع آب آلوده را در اختیار مصرف کننندگان قرار دهد یا منابع آب سالم آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. در وضعیت‌‌هایی که فاضلاب به محیط ورود پیدا می‌کند، در نهایت این انسا‌ن‌ها و جانداران هستند که به گونهاي غیرمستقیم در معرض مضرات فاضلاب قرار می‌‌گیرند. البته این نکته را نیز باید مد نظر قرار داد که میتوان به گونه اي منافعی را نیز در استفاده از فاضلاب تصور نمود، از جمله در مواردي که این منبع آلوده تامین کننده تقاضاي آب کشاورزي و علاوه بر آن بخشی از نیاز این محصولات به کود است.
محاسبه هزینههاي تصفیه فاضلاب و انتقال آن به محل مصرف براي سیستم مورد مطالعه
هزینههاي سیستم جمع آوري، انتقال و تصفیه فاضلاب بسته به نوع فاضلاب، روش‌هاي جمع آوري آن، روش‌هاي مورد استفاده جهت تصفیه و فاصله مکان مصرف از محل تصفیه بسیار متفاوت می‌باشد. علاوه بر موارد فوق نوع و میزان آلودگی فاضلاب نیز در مرحله تصفیه آن موجب تفاوت در هزینههاي تصفیه در سیستم‌هاي مشابه می‌شود. منبع فاضلاب‌ها و انتقال آن به تصفیه خانه‌ها میتواند در قیمت تمام شده آب تصفیه خانه بسیار موثر باشد. این که فاضلاب در محل تصفیه خانه خریداري یا از محدوده جمع آوري و عملیات آن بر عهده تصفیه خانه باشد در محاسبه قیمت تمام شده بسیار موثر خواهد بود. بدین منظور شناخت منابع فاضلاب میتواند به برآورد هزینههاي تهیه خوراك اصلی تصفیه خانه‌ها که فاصلاب و آبهاي برگشتی است کمک شایانی نماید.
محاسبه هزینه بهره برداري تصفیه خانه‌های فاضلاب
هزینههاي بهره برداري تصفیه خانه فاضلاب شامل هزینههاي راه‌اندازي و نگهداري فاضلاب است. هزینههاي مزبور شامل هزینههاي لازم براي خرید لوازم و تجهیزات لازم جهت بهره برداري و نگهداري از تاسیسات تصفیه خانه است. روش‌هایی که براي تصفیه آب در تصفیه خانه استفاده می‌شود و به عبارتی نوع تصفیه خانه و اندازه آن و حجم فعالیت تصفیه خانه در میزان هزینههاي بهرهبرداري بسیار موثر است.
بعد از طراحی و اتمام یک تصفیه خانه علاوه بر هزینه راه اندازي و بهرهبرداري، نیازمند صرف هزینههاي زیاد در طول عمر پروژه جهت به کارگیري، راه اندازي و احتمالاً تعمیر بخش‌هاي مختلف آن خواهد بود.
فهرست مطالب نشریه شماره ۶۷۵
نشریه شماره ۶۷۵ در قالب ۸ فصل و یک پیوست تنظیم شده است. پس از مقدمه به منظور ارائه تصویری از منبع غیر متعارف در ایران، آمار و اطلاعاتی بر اساس گزارش برنامه جامع سازگاری با اقلیم (تعادل بخشی بین منابع و مصارف آب در حوضه‌های آبریز) پرداخته شده است.
در فصل دوم، قوانین و مقررات موجود و مرتبط با جنبه هاي مختلف پساب و به ویژه تعرفه گذاري آن، ارائه می‌شود. فصل سوم، به مروري بر منابع و مراجع بین المللی می‌پردازد، با این هدف که الگوهاي مناسب براي تدوین راهنماي ملی تعرفه گذاري از آن ها قابل برداشت باشد.
فصل چهارم با مروري بر مفاهیم مدیریت یکپارچه منابع آب و ارائه مولفه‌ها و مفاهیم آن، ارتباط بین مطالعه حاضر و قالب‌هاي مدیریت یکپارچه منابع آب را ارائه می‌نماید. در فصل پنجم سناریوهاي ممکنی که نقش پساب را در چرخه منابع و مصارف آب روشن می‌سازد، ارائه می‌شود.
هدف از مطالب ارائه شده در فصل چهار، ارائه دسته بندي مناسبی براي ارائه راهنماي تعیین تعرفه در حالت‌ها (سناریوهاي) مختلف است. در نهایت با هدف بهره گیري از مطالعات انجام شده داخلی، مروري بر مطالعات انجام شده صورت گرفته است که مجموعه موارد، در پیوست راهنما ارائه شده است. هدف از بررسی پیشینه مطالعات، استفاده از تجارب موجود در بخش‌هاي مختلف تدوین راهنماي مورد نظر است. در فصل ششم فرآیند تعیین تعرفه خرید و فروش فاضلاب تصفیه شده براي سناریوهاي مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد. در فصل هفتم اصول تعرفه گذاري ارائه می‌شود و در نهایت در فصل هشتم راهنماي تعرفه گذاري تدوین و ارائه می‌شود.
مروری بر وضعیت آب‌های برگشتی و پسابها در کشور
- منابع آب غیر متعارف در ایران
- پسابها
بررسی تجربیات بین المللی در زمینه تعرفه پساب
- ایالات متحده آمریکا
- کانادا
- آلمان و فرانسه
- کشورهای منا (MENA)
- جمع آوری و بررسی اطلاعات در دسترس از تجارب داخل کشور
- بررسی برنامه‌ریزی و مدیریت بهره‌برداری از فاضلاب تصفیه شده
- بررسی نحوه مشارکت و مدیریت بهره‌برداری از فاضلاب تصفیه شده
- بررسی ملاحظات برنامه‌ریزی برای تامین کنندگان و مصرف کنندگان پساب
- بررسی الگوریتم اجرایی و گردش کار فروش آب سالم و تعدیل آن‌ها برای استفاده از فاضلاب تصفیه شده
- بررسی فرایند تخصیص آب سالم و تعدیل آن استفاده از فاضلاب تصفیه شده
- بررسی سیاست‌های کلان راهبردی استفاده از فاضلاب تصفیه شده با توجه به اهداف چند گانه تصفیه
بررسی سناریوهای مختلف تصفیه و استفاده از پساب و بررسی هزینه‌ها و فواید هر سناریو
- بررسی وضعیت مصارف فاضلاب پیش از احداث تصفیه خانه
- بررسی سناریو تصفیه خانه فاضلاب و جایگزینی آن با منابع موجود و حفظ محیط زیست و آب خوان‌ها در دشت‌های ممنوعه و تعادل بین منابع و مصارف بین منابع و مصارف برای یک مصرف از مصارف مختلف
- بررسی سناریوی تصفیه فاضلاب صرفاً برای یک مصرف از مصارف مختلف
- بررسی سناریوی تصفیه خانه فاضلاب برای استفاده چند منظوره
- بررسی سناریوی امکان ذخیره سازی فاضلاب برای خرید فاضلاب تصفیه شده از آبفا و فروش فاضلاب تصفیه شده به مصرف کنندگان در هر سناریو
فرایند تعیین تعرفه خرید و فروش فاضلاب تصفیه شده برای سناریوهای مختلف
- داده‌ها و اطلاعات پایه مورد نیاز از فاضلاب کنونی تصفیه شده
- محاسبه هزینه‌‌های تصفیه فاضلاب و انتقال آن به محل مصرف برای سیستم مورد مطالعه
- محاسبه فواید مستقیم و غیر مستقیم فاضلاب تصفیه شده برای سیستم مورد مطالعه
تعرفه گذاری برای سناریوهای مختلف تصفیه و بهره‌برداری از فاضلاب
- محاسبه منافع حاصل از طرح برای فروشندگان و مصرف کنندگان فاضلاب تصفیه شده
- تعیین تمایل به پرداخت مصرف کنندگان در ستاریوهای خاص
- تعیین محدودیت اجرایی خاص سناریوهای مختلف
- تعیین محدودیت‌های قانونی و مقرراتی خاص سناریوهای مختلف
- تعیین محدوده قیمت گذاری
- درنظر گرفتن تعرفه خرید فاضلاب تصفیه شده از آبفا و ارائه پیشنهادهای لازم
- تعیین ساختار تعرفه فروش به مصرف کنندگان و ارائه پیشنهادهای لازم
راهنمای تعرفه گذاری پسابها
- ملاحظات قانونی و سازمانی
- ملاحظات برنامه ریزی و مدیریت
- سناریوهای مختلف استفاده از پساب
- الگوریتم تعرفه گذاری برای هر سناریو
- تعیین محدوده قیمت گذاری
- تعیین ساختار تعرفه فروش به مصرف کنندگان
